حسن نیت

تئوری حسن نیت یكی از قواعد مهم در حیطه حقوق تعهدات بشمار می رود امروزه در حقوق جدید, این اصل هم در انعقاد و هم در اجرای قراردادها نقش بسزایی ایفا می كند و مبنای برخی از تئوری های نوین حقوق قراردادها مثل تعهد به همكاری را تشكیل داده است با اینكه مباحث خسن نیت بطور پراكنده در كتب فقهی و حقوقی ما دیده می شود ولی تاكنون اقدامی برای دسته بندی و تنظیم علمی مطالب مربوط به آن بعمل نیامده است نظر به اهمیت ویژه ای كه اصل حسن نیت در حقوق فرانسه در حل معضلات قضایی بطور كلی دارد, بر آن شدیم كه متن كتاب دایره المعارف حقوقی دالوز فهرست الفبایی مباحث حقوق مدنی

تئوری حسن نیت یكی از قواعد مهم در حیطه حقوق تعهدات بشمار می رود. امروزه در حقوق جدید, این اصل هم در انعقاد و هم در اجرای قراردادها نقش بسزایی ایفا می كند و مبنای برخی از تئوری های نوین حقوق قراردادها مثل تعهد به همكاری را تشكیل داده است. با اینكه مباحث خسن نیت بطور پراكنده در كتب فقهی و حقوقی ما دیده می شود ولی تاكنون اقدامی برای دسته بندی و تنظیم علمی مطالب مربوط به آن بعمل نیامده است. نظر به اهمیت ویژه ای كه اصل حسن نیت در حقوق فرانسه در حل معضلات قضایی بطور كلی دارد, بر آن شدیم كه متن كتاب دایره المعارف حقوقی دالوز ( فهرست الفبایی مباحث حقوق مدنی). را در رابطه با تئوری یاد شده از فرانسه به فارسی برگردانیم. این مقاله از طرف مولف تحت سه گفتار مورد مطالعه قرار گرفته است و ما نیز به همان ترتیب بحث خود را ادامه خواهیم داد:

گفتار اول _ مفهوم كلی و تنوع ابعاد

گفتار دوم_ نقش حسن نیت در قراردادها

گفتار سوم_ آثار حسن نیت در موارد اشتباه

گفتار اول

مفهوم كلی و تنوع ابعاد

۱. حسن نیت, كه در تعدادی از مواد قانون مدنی و بعضی مقررات حقوقی بطور صریح و در برخی دیگر بطور ضمنی مورد اشاره واقع شده, مفهومی بسیار غنی است كه بخش بزرگی از حقوق ما از آن الهام می گیرد. حسن نیت توانسته است به عنوان روح تجارب حقوقی و اجتماعی تلقی شده و بطور تنگاتنگ به اجرای انصاف مربوط شود. حسن نیت مفهومی است ذاتاً اخلاقی و برای مرتبط ساختن اصول حقوقی به مفاهیم بنیادین عدالت بكار می رود. تنوع نقش حسن نیت و آثار آن كه با آثار مفاهیم مشابه در هم آمیخته به این مفهوم ویژگی مبهمی بخشیده كه علی رغم مباحثات فراوان, از نظر تحلیلی به چند ایده اسامی منتهی می شود .

۲. حسن نیت معادل حقوقی حسن اراده اخلاقی است. حقوق با توجه به این حسن اراده (ونه فقط حسن قصد) برای آن در اعمال و روباط حقوقی ارزش قایل شده و آثار و امتیازاتی به آن اعطا می كند, كه غالباً در مفهوم متضاد خود, برای به جریان انداختن ضمانت اجرای سوء نیت, به ویژه تدلیس یا تقلب, متبلور می شود.

۳. دو نقش اساسی برای این مفهوم مورد شناسایی قرار گرفته است كه علی رغم دوگانگی ظاهری, هر دو به یك اصل بنیادین می گردند؛ از یك طرف , درستكاری در اعمال حقوقی و بطور اساسی در قراردادهایی كه مبتنی بر اعتماد است ( كه در حقوق آلمان Treu und Glauben نامیده می شود) و از طرف دیگر, تصور اشتباه و قابل بخشش كه تحت همین عنوان به منزله یك حق مورد حمایت واقع شده است (كه در حقوق آلمان gutter Glabe نامیده می شود).

۴. مطابق با این دو نقش, دو رشته قاعده منطق با این كار كرد دوگانه استنتاج می گردد: یك دسته برای لزوم نسبتاً جدی حسن نیت در انعقاد و اجرای قراردادها و دیگر, اعمال حقوقی و دسته دیگر برای حمایت از حسن نیت یا تسهیل كاربرد آن بطور كم و بیش كامل در موارد اشتباه, از جانب متصرف, خریدار, مدیون, همسر و یا شخصی كه با دارنده ظاهری حق وارد معامله می شود.

۵. اگر با نزدیك ساختن آثار حسن نیت درصدد تركیب جنبه های مختلف آن بر آییم, مشاهده خواهیم كرد كه این مفهوم یك ایده اخلاقی صرف الهام بخش انصاف نیست, بلكه عبارتست از یك ایده اخلاقی _ حقوقی واقعی توجیه كننده قواعد پراكنده ای كه به تدریج به منظور سختگیریهای قواعد خشك حقوقی در زمنیه های مختلف _ گاه در شكل مقررات قانونی گاه در قالب اصول سنتی و حتی در قالب پرب المثلهای ساده مانند این ضرب المثل با قلمرو اصول سنتی و حتی در قالب ضرب المثلهای ساده مانند این ضرب المثل با قلمرو وسیع كه می گوید: تقلب نامشروع است و عمل حقوقی را معیوب می سازد, Fraus ammia corrumpit فراهم آمده است. حسن نیت, اراده درستكاری, در تمام روابط مبتنی بر اعتماد پرورت دارد. حسن نیت ( اراده منطبق ساختن خود با حقوق) عذر اشتباه را می پذیردو حسن نیت (اراده درست) نمایانگر ارزشی است كه باید مورد حمایت واقع شود و بجاست كه بر ضد خود (سوء نیت) برتری داده شود. بدین ترتیب, قواعد مربوط به آثار حسن نیت در روح و كلیت خود قلمروی بس فراتر از منطوق خود دارند.

۶. اصل همیشه بر حسن نست است و شخصی كه به سوء نست استناد می كند باید آن را اثبات كند. این قاعده كلی است, گرچه صرفاً در خصوص تصرف شكل قانونی بخود گرفته است (ماده ۲۲۶۸ قانون مدنی )

این اماره قانونی میتنی بر یك اصل بدیهی كه بر روابط اجتماعی حاكم است: سلامت این روابط ایجاب می كند افراد در شرایط معمولی زندگی ب یكدیگر اعتماد داشته باشند. اصل حسن نیت تنها در شرایط عادی موثر است و ارزش آن تا زمانی است كه خلافش ثابت نشودو. اثبات خلاف می تواند به هر وسیله ای, حتی از طریق امارات ساده, صورت پذیرد و این مساله موضوعی است كه قضات با اقتدار كامل به ارزیابی آن می پردازند. بطور كلی ملاحظه می گردد كه طرح دعوا به ندرت به خوانده اجازه استناد به اماره را می دهد.

گفتار دوم

نقش حسن نیت در قراردادها

۷. حسن نیت به معنای درستكاری (Loyaute) باید در تمام اعمال حقوقی به ویژه در قراردادها حكمفرما باشد. این اصل در تفسیر قراردادها مورد استفاده قرار گرفته و حاكم بر انعقاد و ناظر بر اجرای آنها می باشد.

الف _ تفسیر

۸. قراردادها باید با این فرض كه طرفین در اعلام اراده خود از حسن نیت برخوردارند, مورد تفسیر واقع شوند: اصل حسن نیت به عنوان معیار تفسیر بكار می رود. برخی از قوانین خارجی بر این تصریح دلرند كه قراردادها بایدمطابق حسن نیت لازمه در عرف داد و ستد, مورد تفسیر قرار گیرند و این امر در روح قانون ما نیز نهفته است. این معیار مانع از آن است كه یكی از طرفین بتواند از روشی بهره جوید كه طرف دیگر از توجه به آن غافل بوده است.

۹. در حقوق ما, تلقی عمومی بر این است كه همه قراردادها مبتنی بر حسن نیت هستند. در خصوص برخی از قراردادها, نویسندگان به این برداشت اعتراض كرده اند, اما با اینحال بنظر نمی رسد كه استثنایی ( بر این اصل) ایجاد شده باشد. مع الوصف, واقعیت این است كه برحسب ماهیت قرارداده, درجه نیاز به حسننیت نیز می تواند متفاوت باشد. بدین ترتیب قرارداد بیمه توانسته به عنوان بك قرارداد توام با حین نیت خاص تلقی شود, هرگونه سكوت و كتمان كه منجر به جهل طرف دیگر نسبت به شرایط دقیق قرارداد گردد, دارای ضمانت اجرا است. اما این بر عهده بیمه گر است كه سوء نیت بیمه گزار را اثبات نماید؛ و قضات در بررسی ماهوی با اقتدار كامل به ارزیابی این امر می پردازند. هرگونه اعلام خلاف واقع توام با سوء نیت از سوی مسبب حادثه , دارای جریمه است هرگونه قید ناصحیح همراه با سوء نیت در گزارشات مكتوب رسمی موجب محدویت توسل احتمالی متضرر به Fonds de garantie automobilr می گردد.

۱۰. قرارداد شركت كه مستلزم یك اعتماد پایدار میان شركاء است, نمونه بهتری در این مورد است. قرارداد وكالت و نمایندگی كه در آن وكیل باید قانوناً به نفع موكل خود اقدام كند نمونه ای دیگر است. در صورت تجاوز از اختیارات, موكل ملتزم به عمل حقوقی صورت گرفته از سوی وكیل نیست, اما اشخاص ثالث ممكن است از روی حسن نیت در خصوص قلمرو اختیارات وكیل به اشتباه افتاده باشند و در اینجا است كه تئوری نمایندگی ظاهری و توجه به این حسن نیت جهت مسئول شناختن موكل قابلیت اعمال پیدا می كند, این امر در خصوص قراردادهای وكالتی كه در قالب عبارات مبهم دو پهلو تحریر شده اند نیز صادق است.

ب _ انعقاد قراردادها

۱۱. در انعقاد قراردادها یك صداقت متعارف لازم است, هرچند كه تدلیس رضا را معیوب می كند (رك. بحث تدلیس). در اینجا نیز, بسته به ماهیت قرارداد, درجه نیاز به حسن نیت تفاوت می كند: یك امر موضوعی كه باید توسط قضات به نحو مستدل مورد ارزیابی قرار گیرد. به عنوان قاعده كلی, حسن نیت متضمن تعهد به دادن اطلاعات به طرف دیگر قرارداد در رابطه با بخش ایجابی یا سلبی تعهدات است كه از حیطه پیش بینی معمولی طرف دیگر خارج می شود.

---