نگاهی به اندیشه های آیزایا برلین متفکر بزرگ انگلستان در زمینه مفاهیم آزادی و فلسفه سیاسی

عقیده آزادی مثبت در بسیاری از کشور ها به فساد و تباهی کشیده شده است و این تباهی از زمانی اغاز شد که حکومت گران با وضع قوانین خاصی افراد جامعه را مقید می کردند که چگونه بیند یشند و چگونه رفتار کنند این حکومت ها به بهانه هایی مانند امنیت ملی و مصلحت نظام سرانجام مفهوم مثبت آزادی را به یک دیکتاتوری تبدیل کردند

"جوهر آزادی همیشه در قدرت انتخاب نهفته است. شما آنچه را که می خواهید انتخاب می کنید زیرا آن خواست شماست بنابراین برمی گزینید بدون اینکه در سیستمی عریض و طویل بلعیده شوید. شما حق دارید که مخالفت ورزید. حق دارید که همرنگ دیگران نباشید. حق دارید که پای اعتقاداتتان بایستید تنها به این خاطر که اعتقادات شما هستد. این آزادی حقیقی است و بدون آن نه هیچ نوع آزادی وجود دارد و نه حتی هیچ تصور باطلی از آن"

آزادی منفی به این معنی است که هیچ کس مانع شخص دیگری در انجام کارهایی که دوست دارد انجام دهد نشود. مانند آزادی بیان بدون هیچ نوع سانسور. ازطرف دیگر آزادی مثبت قدرت کنترل با شرکت در تصمیمات عمومی است مانند شرکت در تصمیم گیری در محدود ساختن آزادی منفی. در دموکراسی واقعی مردم بر خود حکومت می کنند و آزادی مثبت برای همگان منظور شده است.

عقیده آزادی مثبت در بسیاری از کشور ها به فساد و تباهی کشیده شده است و این تباهی از زمانی اغاز شد که حکومت گران با وضع قوانین خاصی افراد جامعه را مقید می کردند که چگونه بیند یشند و چگونه رفتار کنند. این حکومت ها به بهانه هایی مانند امنیت ملی و مصلحت نظام سرانجام مفهوم مثبت آزادی را به یک دیکتاتوری تبدیل کردند.

اگر دنیایی داشتیم که حقوق انسانی در آن پایمال نمی شد و انسان ها به خاطر اعتقاداتشان مورد آزار قرار نمی گرفتند دلیلی برای تشکیل این کنفرانس ها وجود نداشت. ولی امروز دنیای ما آن گونه نیست. در دنیای ما فاصله مان با چنان جهانی در مقایسه با زمانی که نیاکان ما می زیستند به مراتب بیشتر شده است.

فرض آغازین این مقاله این است که بسیاری از مفاهیم رایج در ادبیات سیاسی کشورمان مانند دموکراسی اسلامی- حقوق بشر اسلامی - جامعه مدنی اسلامی و مفاهیم مشابه آن مفاهیمی است ساختگی- و فاقد مبانی نظری –عملی و فلسفی است و در واقع این مفاهیم که در بستر دیگری معنی می دهد با پسوند اسلامی کاملا بی محتوا شده اند.

● مقدمه

بیست و اندی سال قبل هنگامی که دانشجوی دانشگاه اصفهان بودم هر از گاهی سری به کتابفروشیهای واقع در خیابان چارباغ اصفهان می زدم و کتابهای جدید را ورق می زدم. یکی از روزها بر حسب اتفاق کتابی به عنوان "متفکران روس" که نجف دریا بندری انرا در همان سالها به فارسی برگردانده و انتشارات خوارزمی انرا به چاپ رسانده بود نظرم را جلب کرد.عنوان این کتاب کنجکاوی مرا برانگیخت و به سرفصل های ان نگاهی افکندم و آن کتاب را خریداری نمودم.

فصلی از آن کتاب- ترجمه رساله کوچکی بود بنام "خارپشت و روباه" (۱) نوشته آیزایا برلین. این فصل کتاب را مطالعه کردم وبا اشتیاق فراوان به نسخه اصلی کتاب بزبان انگلیسی مراجعه نمودم و تحت تاثیر شفافیت و روشنی نثر نویسنده قرار گرفتم. این کتاب ۸۰ صفحه ای در سال ۱۹۵۳ نوشته وبه چاپ رسیده بود. در سال ۱۹۷۸ نسخه ای با تجدید نظر بوسیله نویسنده آن –برلین-در اختیار علاقه مندان قرار گرفت. در این کتاب برلین به تحلیل شخصیت تولستوی نویسنده معروف روس پرداخته است. برلین مقاله خود را با اشاره به سطری از شعری سروده آرخیلوخوس چنین آغار می کند:

"روباه بسیار چیزها می داند اما خارپشت یک چیز بزرگ می داند" و آنگاه ازمفاهیم سمبولیک روباه و خارپشت- برلین تفسیر خود را چنین بیان می کند که اندیشمندان و نویسندگان در طرحی کلی به دو گروه تفسیم می شوند (منظور روش تحلیل و بررسی انهاست). گروهی که سمبل انها خارپشت و گروهی دیگر که سمبل آنها روباه است. خارپشت سمبل آنهایی است که سیستم واحدی را به عنوان شیوه تفکر بر می گزینند و تمام دانسته های خود را به بد نه این سیستم مربوط می سازند و در پرتو این بدنه واحد بسیاری از پدیده ها را توضیح و تبیین می کنند. برای روشن شدن این مفهوم- بسیاری از مارکسیست ها را بیار بیاوریم که با استفاده از این تیوری تمام حوادث و اتفاقات جهان را توضیح می دادند و کمتر پدیده ای بود که در این تیوری نمی گنجاند ند. مثال دیگر کار برد تیوری توطیه است که بسیاری از افراد همه وقایع و تحولات سیاسی جهان را با این تیوری تبیین می کنند. به عبارتی دیگراندیشمندانی که سمبل انها خارپشت است دل به ایدیولوزی می بندند و گروهی که سمبل انها روباه است دل به "عقل و خرد" می بندند.

در مقابل روباه سمبل آنهایی است که تنوع و کثرت را برمی گزینند و اجزا پراکنده حوزه تفکر خود را یه سیستم فکری واحدی وصل نمی کنند و اصراری بر این ندارند که فقط یک مدل بزرگ را انتخاب کنند و همه چیز را در پرتو ان توضیح دهند. از نظر برلین اندیشمندان و نویسندگانی مانند افلاطون-پاسگال –نیچه-دانته-هگل-پروست و داستایوفسکی به درجات مختلف در دسته خارپشت ها قرار می گیرند و پوشکین-گوته-تورگنیف-شکسپیر- بالزاک و جویس در دسته روباهان. از نظر برلین تولستوی( نویسنده ای که موضوع اصلی کتاب خارپشت و روباه است) سمبل روباهی است که آرزوی خارپشت را در سر دارد. با استفاده از این طبقه بندی سمبلیک خود برلین را نیز می توان در دسته دوم قرار داد زیرا او هیچگاه تلاش نکرد تا با یک نگاه واحدی به جهان بنگرد و ان را توضیح دهد. خواندن این رساله کوچک بعد ها مرا به سوی سایر اثار این متفکربزر گ به زبان اصلی نویسنده - رهنمون شد که در اینجا به شرح مهم ترین اثر او بنام "چهار مقاله بنام ازادی" می پردازم که چاپ اول ان در سال ۱۹۶۹ به بازار آمد و تازه ترین چاپ این کتاب با ملحقاتی چند با نامی متفاوت در سال ۲۰۰۲ به چاپ رسید. چاپ ۲۰۰۲ که با ویرایشی جدید عرضه شده هنوز به فارسی برگردانده نشده است. (۲)

● هدف مقاله

هدف نگارش این مقاله- کوششی است در تبیین فلسفه سیاسی این اندیشمند بزرگ ودر جهت روشن ساختن بسیاری از مفاهیمی مانند لیبرالیسم و-دموکراسی که این روز ها بدلیل ضرورتی که در جامعه ما پدید امده است در ادبیات سیاسی ایران بسیار مطرح می شود. فرض آغازین این مقاله این است که بسیاری از مفاهیم رایج در ادبیات سیاسی کشورمان مانند دموکراسی اسلامی- حقوق بشر اسلامی - جامعه مدنی اسلامی و مفاهیم مشابه آن مفاهیمی است ساختگی- و فاقد مبانی نظری –عملی و فلسفی است و در واقع این مفاهیم که در بستر دیگری معنی می دهد با پسوند اسلامی کاملا در فرهنگ سیاسی جامعه ما بی محتوا شده اند.

● ترجمه و معرفی بعضی آثار برلین به زبان فارسی

آیزایا برلین این اندیشمند روسی یهودی که کارهای علمی و تحقیقی خود را از سال ۱۹۵۰ تا پایان عمرش( در پنجم نوامبر ۱۹۹۷) در دانشگاه اکسفورد انجام داد در کشور ما در مقایسه با بسیار اندیشمندان المانی و فرانسوی مانند هگل-مارکس-هابرماس - سارتر-وفوکو چندان شهرتی ندارد. و حتی شهرت اندیشمند بزرگی مانند کارل پوپر در ایران نه بخاطر اثار فلسفی و منطقی اوست بلکه به کتب سیاسی ایدیولوزیک او بیشتر ارتباط دارد. به عنوان مثال کتاب جامعه باز و دشنمنان ان و یا کتاب فقر تاریخیگری اثر کارل پوپر شهرت بیشتری دارد تا آرا فلسفی و منطقی او. در سال ۱۹۹۱ رامین جهانبیگلو نویسنده و محقق ایرانی مصاحیه ای با ایزایا برلین انجام داد که بصورت کتابی به زبان انگلیسی چاپ شده (۳) وسیله آقای خجسته نیا به فارسی برگردانده شده است (۴). چاپ قدیمی کتاب "چهار مقاله در باره آزادی " توسط محمد علی موحد در سال ۱۳۶۸ به فارسی ترجمه شده است (۵). در سالهای اخیر نیز محققا نی مانند حسین بشیریه (۶) و خشایار دیهیمی (۷) در باره پژوهش های عمده ایزایابرلین در باره "تاریخ عقاید" که موضوع جدیدی در تحقیقات علوم اجتماعی است اثاری به زبان فارسی منتشر کرده اند. در میان مجلات فارسی مجله "نگاه نو" از نشریاتی بود که در چند شماره به معرفی اثار و عقاید ایزایا برلین پرداخت (۸). یکی از بخش های این مجله به ترجمه مصاحبه نویسنده ایرانی رامین جهانبگلو با ایزایا برلین اختصاص دارد که در ان برلین به شکاف فلسفی بین اندیشمندان انگلیسی و فیلسوفان دیگر در اغاز قرن بیستم اشاره می کند. برلین در این مصاحبه اندنیشمندان امریکایی-نوروژی- کانادایی- انگلیسی و هلندی را در یک سو و اندیشمندان فرانسوی-ایتالیایی-اسپانیایی و المانی را در سوی دیگری قرار می دهد. دسته دوم بیشتر از هگل – مارکس و هایدگر تاثیر پذیرفته اند. این دو گروه گویی با زبان های مختلفی با هم سخن می گویند. شاید این تفسیم بندی بتواند گرایش متفکران و نویسندگا ن ایرانی را به گروه دوم توضیح دهد. رامین جهانبگلو ضمن این مصاحبه از برلین می پرسد که از اینکه در فرانسه علاقه ای به پزوهشهای او نشان نمی دهند چه توضیحی دارد. برلین در پاسخ می گوید: " در فرانسه طی تمام دوران پس از جنگ تمام روشنفکران باب روز(آلامد) بوده اند....خب من هرگز نه موافق این اندیشه ها بوده ام و نه مخالف آنها. فقط همیشه ضد مارکسیسم بوده ام بدون اینکه محافظه کار باشم. من همیشه از طرف جپ ها به اتهام افراط در محافظه کاری و ار طرف راست ها به اتهام افراط در آزادی خواهی مورد حمله بوده ام."

● شرح زندگی برلین

آیزایا برلین در روز ششم ماه جون ۱۹۰۹ در شهر ریگا در روسیه متولد شد. پدرش تاجر چوب بود و چوب مورد نیاز ارتش روسیه را تامین می کرد. در سال ۱۹۱۵ خانواده برلین از بیم حمله ارتش المان به ریگا عازم سنت پیترزبرگ شدند و در انجا اقامت گزیدند. برلین که شاهد انقلاب سوسیالیستی در سال ۱۹۱۷ بود سالها بعد از خشونت دوران انقلاب روسیه سخن می گوید. او از انبوه مردمانی سخن می گوید که پلیسی را کشان کشان به میدان اعدام می بردند. تاثیر این خشونت برای همیشه آنچنان بر زندگی اش سایه افکنده بود که او را از خشونت بیزار کرد و این بیزاری از خشونت در آثار او متجلی است. در سال ۱۹۲۰ پدرش به ریگا بازگشت و در انجا توانست ملیت لتونی را اختیار کند. در سال ۱۹۲۱ برلین ۱۲ ساله بهمراه خانواده اش به انگلستان رفت. پدر او علاقه داشت تا برلین تحصیلات خود را در انگلستان ادامه دهد. برلین ساکن لندن شد و با اینکه جذب محیط جدید شد ولی ریشه های روسی اش را حفظ نمود و از راه مطالعه ادبیات کلاسیک روسی ارتباط خود را بازبان مادری اش حفط نمود. برلین در سال ۱۹۲۸ برای تحصیل در دانشگاه اکسفورد پذیرفته شد و پس از پایان تحصیل- به تدریس در همان دانشگاه مشغول شد. در دوران جنگ جهانی دوم برلین به استخدام وزارت خارجه انگلیس در امد. اولین ماموریت او تهییه گزارشی ار افکار عمومی مردم امریکا بود که بسیار مورد توجه قرارگرفت.

در پایان جنگ جهانی دوم برلین به مدت چهار ماه به سرزمین مادری اش باز می گردد و در مسکو با بسیاری از نویسندگان روس ملاقات می کند. او این سفر را یکی از دوران شیرین زندگی خود می داند و از خاطراتش بویزه از ملاقاتش با "آنا آخماتوا" شاعره مشهور روس و "پاسترناک" نویسنده نامدار روس با خاطراتی بسیار شیرین یاد می کند. ملاقات ها و گفتگوهای متعدد او با "آناآخماتوا" گرچه برای برلین بسیار خاطره انگیز بود ولی مشکلاتی برای شاعره معروف روس بوجود اورد زیرا خبر این ملاقات ها بگوش استالین می رسد و اورا سخت عصبانی می کند به طوریکه می گوید: "می بینم که راهبه ما (منظور استالین آناآخماتوا است) حالا جاسوس های خارجی را به خانه خود راه می دهد." لازم بتوضیح است که برلین در طول جنگ جهانی دوم در وزارت خارجه انگلیس کار می کرد و استالین بطور ضمنی اشتغال برلین را در وزارت خارجه انگلیس حمل بر جاسوسی کرده است. برلین در سال ۱۹۵۰ به طور تمام وقت به دانشگاه آکسفورد بر می گردد و تا اخر عمر در این دانشگاه به تدریس و تحقییق می پردازد.

هیبت الله باقی – دانشیار دانشگاه جرج میسون در ایالت ویرجینیا

منابع و ارجاعات فارسی

توضیح: در زبان فارسی واژه لیبرالیسم به آزادی خواهی ترجمه شده است. ولی برلین کلمه را به معنا ی آزادی در وجه سیاسی و اقتصادی آن بکار می برد.Liberty

جهانبگلو-رامین- در جستجوی آزادی- مصاحبه با آیزایا برلین- ترجمه خجسته نیا- نشر گفتار- ۱۳۷۱

برلین – آیزایا- چهار مقاله در باره آزادی- ترجمه محمدعلی موحد- انشارات خوارزمی- ۱۳۶۸

بشیریه-حسین- لیبرالیسم و محافظه کاری- نشر نی- ۱۳۷۹

گری- جان- فلسفه سیاسی آیزایا برلین. ترجمه خشایار دیهیمی- طرح نو- ۱۳۷۹

جهانبگلو- رامین- آیزایا برلین: استاد تفکر آزادی خواهی- مجله نگاه نو- شاره ۱۴ خرداد و تیر- ۱۳۷۲

راجرز- بن. آیزایا برلین در هشتاد و پنج سالگی- ترجمه عزت اله فولاد وند. مجله نگاه نو- شماره ۲۶- آبان ۱۳۷۴.

مگی برایان- مردان اندیشه- ترجمه عزت اله فولاد وند- طرح نو- ۱۳۷۴

به شماره ۲۵ مراجعه کنید.

منابع و ارجاعات انگلیسی

Berlin, Isaiah (۱۹۵۳). The Hedgehog and the Fox: An Essay on Tolstoy’s View of History. Elephant Paperbacks, Ivan R. Dee, Publisher, Chicago.

Four Essays On Liberty

Janbegloo, Ramin (۱۹۹۱). Conversations with Isaiah Berlin. Phoenix Press, London.

These ۱۰ books written by Isaiah Berlin are edited by Henry Hardy: Concepts and Categories; Against the Current; Personal Impressions; The Crooked Timber of humanity; The Sense of Reality; The Roots of Romanticism; Three Critics of the Enlightenment; The Power of Ideas; Political Ideas in the Romantic Age: The Rise and Influence of Modern Thought; Freedom and Its Betrayal; Liberty: Incorporating Four Essays on Liberty.

Political Philosophy

History of Ideas

Berlin, Isaiah. (۲۰۰۲). Liberty: Incorporating Four Essays on Liberty (Edited by Henry Hardy). Oxford University Press Inc. New York.

Political Ideas in the Twentieth Century.

Historical Inevitability

Two Concepts of Liberty

John Stuart Mill and the End of Life

Tolerance

Privacy

From Hope and Fear Set Free

The Purpose Justifies the Ways

A Letter to George Kennan

Notes on Prejudice

Berlin and His Critics by Ian Harris

---