دیار نور و عاشقان, قبله ایرانیان

وقتی به این دیار می آیی, شور و شعف است که جانت را فرا می گیرد سماوات سبع خدایی در اینجا به آسمانی دیگر می گراید و تعالی می یابد ستاره ها نیز و همه کائنات اینجا همه چیز شوری عجیب می یابد و شعفی دلنشین قلمت را تسخیر خود می کند زیبا نگاشته می شود عددش وقتی قلم را روی کاغذ می چرخانی هشت

وقتی به این دیار می‌آیی، شور و شعف است که جانت را فرا می‌گیرد. سماوات سبع خدایی در اینجا به آسمانی دیگر می‌گراید و تعالی می‌یابد. ستاره‌ها نیز و همه کائنات. اینجا همه‌چیز شوری عجیب می‌یابد و شعفی دلنشین قلمت را تسخیر خود می‌کند. زیبا نگاشته می‌شود عددش وقتی قلم را روی کاغذ می‌چرخانی؛ هشت.

وقتی به این سرزمین قدم گذاشت، تنها کمتر از دو قرن بود که از گسترش اسلام می گذشت. آمد و ایران شد قلمرو دل های عاشق. دل هایی که اسم شان شد زائر و مشهد قبله شان...

اسمش رضاست و شمس الشموس شد. خورشیدی که از پرتوهایش برای هیچ غریبی دریغ نمی کند. غریب ها را قریب می کند و به سوی خود می آورد. گفتم غریب، به یاد نامش افتادم. وقتی از مرو به طوس آمد و در دل خاک جا گرفت، وقتی خواهرش به عشق دیدار برادر سختی راه را برخود هموار کرد و دشواری ها را درنوردید و به دیار غربت شتافت و برادرندیده چشم از جهان فروبست، غریب الغربا لقبش دادند، اما وقتی به زیارتش می آیی ذره ای احساس غربت نمی کنی که هیچ، می بینی حضور انبوه و عاشقانه ارادتمندان بزرگی اش را به رخ عالمیان می کشد.

این دیار نور و عاشقان و ارادتمندانش بیش از هزار سال پیش مرقدش را کرده اند ملجأ و پناهگاه بی کسی هایشان. تصمیم می گیرند به زیارت بیایند. نذر می کنند و تحفه ای به دست می گیرند و می آیند. یکی نذر می کند تا مشتی گندم برای کبوترهای حرم بیاورد و تا عمر دارد با بال های آنها دلش پر بکشد به عرش. دیگری وقف می کند تا عواید کارخانه اش به وسعت ۱۷ هکتار به مصرف مواردی چون ساخت مدرسه، دارالایتام، بیمارستان و امور خیریه برسد و آن را در اختیار این آستان مقدس قرار می دهد و با خیالی آسوده به دیار باقی می رود. آن یکی، حاج حسین آقای ملک نام دارد که اسمش را خیلی ها شنیده اند. موقوفاتش برای آستان حضرت رضا(ع)، بالغ بر ۶۳ هزار هکتار املاک و اراضی کشاورزی و نیز مستغلات و نفایس کتابخانه ای و موزه ای را دربردارد که در بخش های فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، درمانی، کشاورزی، دامپروری و خدماتی، عمرانی در پهنه وسیعی در شهر طوس تا چناران و از سنگ بست، فریمان، نصرآباد تا تربت جام و همچنین تهران گسترده شده و به برکت عنایت حضرتش فعال است.

تا به امروز که غنی ترین مجموعه کتب خطی و چاپ سنگی در کتابخانه حضرت رضا(ع) موجود است و بهترین محصولات کشاورزی و دامپروری و داروسازی در کنار مجهزترین بیمارستان خاورمیانه و بزرگ ترین محافل قرآنی در کنار مضجعش برپا شده و انوار برکتش سرتاسر ایران را فراگرفته است. آری، هزاران نفر این گونه به سنت حسنه وقف دست یازیده و نام خود را جاویدان کرده اند.

این که چنین نهاد بزرگی از کی و کجا به وجود آمد، امری است که سال ها تحقیق و بررسی های فراوانی صورت گرفته است. در پژوهش ها آمده است، برکت و نعمت ایران، حضرت رضا(ع) هنگامی که از مرو به سمت طوس حرکت می کنند، در خراسان رضوی کنونی ۵۲ مکان را با اقامت خود متبرک می کنند و در مدت حضور خود به حدی با مردم ایران و بویژه طوسی ها می آمیزد و با رفتاری خوش برخورد می کند که او را امام الرئوف می نامند و سرود امام مهربانی ها را برایش سر می دهند. در اوایل قرن چهارم هجری که هنوز اندکی بیش از یک قرن از رحلت امام(ع) نمی گذشت، به قدری حرم مطهر رضوی مورد توجه و علاقه مردم واقع شده بود که عده ای برای عبادت در آنجا بیتوته می کردند.

در گنجینه قرآن آستان قدس رضوی، قرآنی وجود دارد که ابوالقاسم کثیر در سال ۳۹۳ هجری قمری آن را وقف آستان مقدس کرده است. ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر از مردان معتبر دربار غزنوی بود که هنگام وقف این قرآن، فرصتی برای زیارت مشهد پیدا کرده است. از این شاهد معلوم می شود در سالِ وقف قرآن، روضه رضوی آباد بوده است. حرم مطهر آن گونه که از کاشیکاری های موجود در روضه منوره و محراب های قدیمی و ۸۰۰ ساله آستان قدس رضوی پیداست، فراز و فرود های فراوانی داشته است. پس از دوره خوارزمشاهیان، آستان قدس رضوی با هجوم مغولان و تاتارها، دوره فترتی را گذرانده و با دستبردهای عظیمی از سوی مهاجمان مغول مواجه بوده است. این دوره فترت تا زمان ایلخانان ادامه پیدا کرد و در این مسیر، سلطان محمد خدابنده که به تبلیغ و همت علامه حلی شیعه شده بود، به فکر ترمیم خرابی های گذشته افتاد تا آنجا که ابن بطوطه، سیاح مسلمان در سال ۷۳۴ هجری قمری در سفرنامه خود شرح مفصلی را درباره عظمت و شکوه آستان قدس رضوی نوشته و در آن به در نقره، صندوق نقره کوب مرقد مطهر، قندیل های نقره، شمعدان های روی مرقد مطهر، انواع فرش های گسترده، پرده حریر زربفت و کاشیکاری های منحصربه فرد و... سخن به میان آورده است.

در دوران تیموریان نیز فعالیت های عمرانی ادامه می یابد. صحن گوهرشاد حاصل دلسوزی و هنرهای در دل مانده بانویی هنرمند و متعلق به دربار تیموریان است. بانوگوهرشاد، همسرش شاهرخ شاه تیموری را به وسعت دادن بارگاه منور امام هشتم(ع) ترغیب می کند. رواق های دارالحفاظ و دارالسیاده در این دوره احداث شد؛ مسجد گوهرشاد نیز. این شاهکار معماری ایرانی و اسلامی در سال ۸۲۱ هجری قمری و به معماری قوام الدین شیرازی ساخته شد. کتیبه زیبای سردر این شاهکار هنری که قسمتی از آن به جا مانده، به خط بایسنقر پسر شاهرخ شاه است. از این شاه پرذوق تیموری چند ورق از قرآن خطی به قطع بسیار بزرگ در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است که به گفته یکی از مسئولان تمام شرکت های بیمه از بیمه کردن آن عاجزند و نگهداری از آن در بهترین شرایط حفاظت از آثار خطی، از افتخارات آستان قدس رضوی است.

و اما دوران حکومت صفویان؛ شاهان این سلسله به نوبه خود در توسعه و تکمیل بناهای وابسته به آستان قدس رضوی همت فراوانی گماشتند. طلاکاری گنبد با تُنُکه های طلا (قسمت پایین در و پنجره که از تخته ساخته می شود) زمان شاه طهماسب اول صورت گرفت و شاه عباس نیز علاوه بر توسعه صحن عتیق، کتیبه دور گنبد را که به خط علی رضا عباسی بود، دوباره طلاکاری کرد و با استرداد و فروش الماس درشتی که ازبک ها از آستان مقدس حضرت به غارت برده بودند، املاک فراوانی را خریداری و وقف بارگاه منورش کرد. شاه سلیمان نیز خود را از این برکت دور نگاه نداشت. آن طور که کتیبه گنبد مطهر با خط امامی حکایت دارد، گنبد مطهر را که بر اثر زلزله سال ۱۰۸۴ هجری قمری شکست برداشته بود، دو سال بعد تعمیر کرد و علاوه بر این، چند مدرسه دینی راه اندازی کرد.

افشاریان نیز با فعالیت های نادر و برادرزاده اش، علی قلی خان، نام خود را در تاریخ این فضای مقدس ثبت کردند. نادرشاه افشار موفق به تجدید بنای مناره یا گلدسته طلا و همچنین احداث مناره دوم صحن عتیق شد. پس از او علی قلی خان معروف به علی شاه یا عادل شاه ضمن برگرداندن موقوفه های غصب شده، رقبات جدیدی را وقف این آستان کرد و نخستین آیین نامه خدمت در حرم مطهر را ترتیب داد. این آیین نامه به طومار علی شاهی معروف است و اصلش در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود.

در دوره قاجار، غیر از تعمیر و توسعه رواق ها، فعالیت مهم دیگری صورت نگرفته است. در مسیر توسعه بخشی حرم مطهر، آغاز احداث صحن جدید در زمان فتحعلی شاه قاجار را می توان نام برد که در زمان ناصرالدین شاه به پایان رسید و ایوانش طلا شد و هم اکنون به صحن آزادی شهره است.

در این دوران اوضاع نابسامان و نامنظمی به وجود می آید، متولی باشی ها (نایب التولیه ها) به وسیله شاه انتخاب می شدند و با مرگ هرکدام، لقب و منصب شان در آستان قدس رضوی بین ورثه اش تقسیم می شد. اجاره نامه ها در منزل ضابط اسناد جمع می شد و وقف نامه ها را که بر حسب منطقه یا بلوک تقسیم شده بود، در کیسه هایی لاک و مهر شده در کتابخانه نگهداری می کردند. کتاب های خطی و نفایس آستان قدس رضوی در محلی بالای کشیک خانه فعلی به شکل نامطلوبی جمع آوری شده بود. دفن اموات علاوه بر آن در صحن ها و بیشتر اماکن حرم آزاد بود، به هریک از کارکنان آستان قدس رضوی پنج جای قبر به صورت رایگان داده می شد. این وضع ناگوار ادامه داشت تا در زمان پهلوی اول، رضاشاه به خراسان سفر کرد. در آن سفر اصلاحات خاصی برای آستان قدس رضوی و بویژه دارالشفاء در نظر گرفته شد. طرح ایجاد بیمارستان شاهرضا همان زمان ریخته شد.

از اقدامات دوره پهلوی تعویض صندوق چوبی روی مرقد منور و تعمیر ضریح مطهر حضرت رضا(ع) بود. در آن ایام، مرقد مطهر غیر از صندوق چوبی، سه ضریح داشت که روی صندوق چوبی معروف به صندوق شاه عباسی، ورقه های طلایی بود منقش به آیات قرآن به خط علی رضا عباسی، خوشنویس مشهور صفویان. کتیبه هایی که گفته شد گرانبها بودند و به دستور محمدرضا پهلوی به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد. با بررسی هایی که انجام شد، متوجه شدند ارکان سه ضریح پوسیده و داخل ضریح مطهر و اطرافش خاکریز بوده و فرورفتگی هایی پیدا کرده است. برای همین اطراف ضریح مطهر را زیرسازی کردند و زیر آن را با سنگ مرمر تراشیده کوه خلج پر کرده و ضریح هار ا پس از تعمیر روی پایه های سنگی نصب کردند.

● فلکه حضرت

اطراف حرم مطهر رضوی را خانه ها و دکان های کهنه و معابر تنگ و پرپیچ و خم قدیمی بسیاری فراگرفته بود که منظره نامطلوبی داشت. این بود که رضاشاه در همان سفر خود به خراسان، دستور احداث فلکه وسیعی را دورتادور حرم صادر کرد.

این فلکه تا سال ۵۱ پابرجا بود و پایگاهی شده بود برای کسانی که می خواستند عکاسی حرم و بارگاهی راه بیندازند و پرده ای علم کنند و کاسبی کنند.

● آستان قدس رضوی و ۲۵ میلیون زائر

تمام این سلسله ها آمدند و رفتند و تنها حاکمیت یک حکومت بر دل ها پایدار ماند. حاکمیتی که یاری رسان ضعفاست و خورشید قرن ها. تشکیلات این خورشید، نهاد بزرگ و موقوفاتی آستان قدس رضوی، در سال های پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی اصل مهم احیا و صیانت از نیات واقفین را در دستور کار خود قرار داد تا جایی که امروزه اجرای وقف نامه ها به طور عینی با مفاد وقف نامه مطابقت می کند. از دائم النصب بودن ضریحی که در تعویض ضریح شیر و شکر در سال ۸۱ به آن عمل شد تا وقف نامه های مربوط به میهمانسرای حضرت و روشنایی و اکرام زائران سالمند و...

این مجموعه با برخورداری از مدیری عالم و اسلام شناس، گام های مهم و اساسی را در عرصه های گوناگون فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی برداشته و به توفیق های بی شماری دست یافته است تا آنجا که امروزه با به کارگیری اصول ظرفیت های مادی و معنوی ساحت قدسی حضرت ثامن الحجج(ع)، نیروی انسانی کارآمد و فناوری روز به عنوان پیشتاز امور مختلف فرهنگی، مذهبی، اجتماعی، اقتصادی و... درشرق کشور شناخته شده است. تمام این امکانات و توانمندی ها در راستای تحقق اهداف بلند چشم انداز ۲۰ ساله این نهاد مقدس و غنی سازی هرچه بیشتر معنویت پایتخت معنوی کشور به کار گرفته می شود. این ادعای بزرگ، شاهدی دارد به نام مشهدالرضا(ع)؛ دومین شهر مذهبی جهان اسلام به لحاظ ظرفیت های پذیرش زائر، خدمات، توسعه اماکن متبرکه و.... ثبت رقم ۲۵ میلیون زائر در سال که در پی توجه به زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری حرم مطهر و اطراف آن و توسعه اماکن متبرکه حرم مطهر رقم خورده است، نمودی از توفیقات حاصل شده آستان قدس رضوی در ۳۳ سال گذشته و تحت مدیریت موفق اسلامی است.

فائزه موسوی