یک گام به پیش دو گام به پس مجری

تحلیل مناظره های اخیر در صدا و سیما

مناظره ابزاری است برای رسیدن به حقیقت و ماهیت چیزی. اگرچه در یونان باستان مناظره، تاریخ و پیشینه یی بس طولانی دارد، اما در میان ما مسلمانان نیز مناظره جایگاه ویژه یی داشته که پس از گسترش علم کلام و فقه پدید آمده است زیرا فقیهان و متکلمان ناگزیر بوده و هستند که برای اثبات آرا و عقیده خود استدلال کنند. از این رو مسلمانان فن مناظره و آداب آن را با استفاده از منطق ارسطو و بیکن به مرور تنظیم کردند. پس ما از این نظر نه تنها ملتی بی پیشینه و ناآشنا به فن مناظره و آداب آن نیستیم بلکه به دلیل هایی که به آن اشاره شد دارای سابقه خوبی در این زمینه هستیم.

اما متاسفانه در جریان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری دهم و پس از آن با یکسویه نگری صدا و سیمای جمهوری اسلامی و زیر پا گذاشتن اصول بی طرفی از سوی یگانه رسانه دیداری و شنیداری سراسری کشور به ویژه در مناظره های تلویزیونی شب های نزدیک به انتخابات موضوع مناظره در تلویزیون حساسیت های زیادی را برانگیخت. ادامه این رویه از سوی صدا و سیما در وقایع پس از انتخابات باعث شد این تنها رسانه فراگیر داخلی که با پول ملت اداره می شود نه تنها بازتاب دهنده آرا و سلایق مختلف در کشور نباشد، بلکه با حکم یکطرفه و به سود یک جریان باعث اقبال رسانه های خارجی در میان شهروندان کشور شود، که این امر در هشت ماه گذشته کاملاً آشکار است. این در حالی است که در طول ۳۰ سال پس از انقلاب اسلامی ایران، همواره عقاید و گرایش های گوناگونی در کشور وجود داشته و تا حدودی تضارب آرا و آزادی نسبی در کشور برقرار بوده است و این امر فقط مختص این دوره نیست اما هنگامی که رسانه ملی در اختیار یک رگه خاص از یک اردوگاه سیاسی قرار می گیرد این جفایی است که در حق نظام، انقلاب و نهایتاً همان اردوگاه سیاسی اتفاق می افتد.

انجام چند مناظره دیرهنگام و سپس تغییر ماهیت و محتوای آن مناظره ها که در همان چند مورد اتفاق افتاده باعث پدیدار شدن بارقه هایی از آرامش و بازگشت نشاط به جامعه شد، یک علامت سوال بزرگ در اذهان مردم نشاند و آن اینکه آیا برگزاری این چند مناظره ناشی از یک تاکتیک زودگذر نبود؟

به هر حال اگر خیلی خوشبینانه به موضوع مناظره های تلویزیونی نگریسته و بخواهیم آثار و پیامدهای این گونه مناظره ها را در جامعه بررسی کنیم لازم است ابتدا مشخصات و ویژگی های یک مناظره مطلوب را از نظر گذرانیده و سپس شرایط آن را نیز بررسی کنیم.

● شرایط یک مناظره مطلوب - روشنگرانه و آگاهی رسان

▪ رعایت آداب مناظره از سوی طرفین

مناظره کنندگان باید آداب مناظره را بدانند و مسائل را مورد تحلیل و ریشه یابی قرار داده و راه حل ارائه دهند و همچنین پای افرادی را که امکان دفاع ندارند یا اسنادی را که ریشه در واقعیت ندارند، به میان نکشند و نیز در صورتی که اتهامی علیه افراد غایب مطرح شد، آنها بعداً بتوانند از خود دفاع کنند.

▪ روشمند بودن مناظره ها و به کارگیری اخلاق و عقلانیت

این موضوع به ویژه در شرایط هیجانی و فضای رادیکالی کشور موضوع بسیار مهم و حساسی است. در این شرایط باید دو طرف مناظره کننده با دوری از ایجاد هیجان های کاذب و ارائه بحث های منطقی، مستدل و مطابق، به مفاهمه عمومی کمک کرده، زمینه را برای ایجاد فضای منطقی در جامعه فراهم کنند.

مناظره کنندگان باید برای ادعاهایی که نیاز به آمار و اسناد دارد، اسناد و مدارک ارائه کرده و در همان نشست آنها را از طریق مجری به اطلاع بینندگان یا شنوندگان برسانند.

▪ رعایت شرایط مناظره از سوی برگزارکنندگان

طبیعی است موقعیت و مقام و شخصیت مجری مناظره از موقعیت دو طرف دعوا مهم تر است. بر همین اساس باید مجری توانمند، آگاه به موضوعات مطروحه، شجاع و بی طرف در مناظره ها حضور داشته باشد. مجری کنونی تلویزیونی که دارای سابقه موضع گیری شدید و از طرفداران پر و پاقرص یک جریان خاص سیاسی است، نمی تواند مجری خوبی برای این مناظره ها باشد زیرا اگر قرار بر رعایت انصاف در مناظره باشد ابعاد مختلف بحث را باید لحاظ کرد که یکی از آنها به همین موضوع بی طرف بودن مجری باز می گردد. همچنین مجری به هیچ عنوان نباید وارد بحث شود، رای انشایی شود و از تلفن ماهواره یی متصل، به ضرر مهمان غیرخودی آداب مذاکره را رعایت کند. در این خصوص نقش مجری اداره کننده جلسه است، تا از چارچوب انصاف و همچنین موضوع بحث خارج نشود. مجری نباید در پایان مناظره به نتیجه گیری و جمع بندی بحث بپردازد زیرا این از حقوق مسلم بیننده یا مخاطب است که خود به جمع بندی برسد.

▪ تعیین چارچوب

در صورتی که چارچوب مشخصی از سوی برگزارکننده مناظره یا مجری مشخص نشود انبوهی از موارد و موضوعات در مناظره طرح خواهد شد که در نهایت بسیاری از آنها بدون پاسخ خواهد ماند. این موضوع می تواند به تشتت و پراکندگی برنامه دامن بزند و در نهایت برگزارکنندگان و شرکت کنندگان در مناظره به اهداف خود نرسند.

مناظره کنندگان باید مسوولیت گفته های خویش را بپذیرند و در عمل به گفته های خویش تعهد داشته باشند.

شرکت کنندگان در مناظره ضمن اینکه باید از افراد دارای بردهای تخصصی علمی، دینی و تجربی، در زمینه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از دانشگاه ها، سازمان ها و جریان های شناسنامه دار باشند، باید هموزن و در یک تراز باشند. مثلاً در روزهای آغازین انقلاب در مناظره های تلویزیونی شهید دکتر بهشتی و گروه های مخالف و چپ، به عنوان نمایندگان شاخص از جریان های فکری با هم در مناظره دعوت شده بودند.

در تمام جریان مناظره باید تلاش کرد از اشخاص غایب نام برده نشود ولی در غیر این صورت اگر فردی در جریان مناظره نسبتی به اشخاص بدهد باید مستندات محکمی برای آن ارائه کند، در غیر این صورت حقی برای طرف غایب ایجاد می شود تا از طریق همان رسانه از خود دفاع کند.

● نقاط ضعف و قوت مناظره ها

در مورد مناظره های انجام شده کنونی در تلویزیون چند پرسش مطرح است که من دو پرسش کوتاه را که به نظرم پاسخ به آنها می تواند ما را در نتیجه گیری در این باره یاری کند در اینجا مطرح می کنم.

۱) ضرورت مناظره های تلویزیونی کنونی چیست؟

۲) هدف از این مناظره ها چیست؟

- مناظره قاعدتاً برای روشن شدن یا کمک به درک و دریافت یک موضوع مبهم میان دو یا چند تن برگزار می شود. پس به طور منطقی دعوت شدگان باید از میان دو یا چند جریان متفاوت و احیاناً طرف های دعوا باشند، در حالی که در مناظره های تلویزیونی دیده می شود یا یک نفر به صورت انفرادی دعوت می شود که پاسخگویی برای آن وجود ندارد و اساساً در این حالت مناظره یی اتفاق نمی افتد، یا اینکه دو نفر از یک جریان فکری هستند که باز هم در این صورت مناظره اتفاق نیفتاده است.

- تلویزیون جمهوری اسلامی در جریان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و وقایع پس از آن به طور یکجانبه همه امکانات و تریبون های خود را در اختیار یک جریان یا به گفته دکتر افروغ یک رگه خاص از یک اردوگاه سیاسی قرار داد. روش های فوق و در حال اجرا، نه تنها باعث وارد شدن صدمه به اعتماد مردم به تلویزیون شد، بلکه باعث ایجاد هیجان های کاذب و رادیکالیزه شدن فضای پس از انتخابات نیز شد که همین موضوع متاسفانه پیامدهای فراوانی برای ارکان نظام در پی داشته است. به نظر می رسید برگزاری مناظره ها در دوره اخیر برای بازسازی اعتماد ازدست رفته و روشن شدن برخی از ابهامات هشت ماه گذشته بوده است اما متاسفانه رسانه ملی در این مورد نیز نتوانست به آنچه قصد انجام آن را داشت عمل کرده و برنامه هایی را که با همه معایب و ضعف های آشکار آن کورسوی امیدی را در دل مردم روشن کرده بود خاموش ساخت.

نادر هوشمندیار

استاد دانشگاه