سه شنبه, ۹ بهمن, ۱۴۰۳ / 28 January, 2025
گردش علمی فعالیتی تجربی برای شناخت جامعه
گردش و بازدید علمی یکی از روش‌های فعال تدریس و شیو‌ه‌ای مناسب برای یادگیری ـ یاددهی است، که گاهی برای مطالعه جامعه در خارج از کلاس، آزمایشگاه یا کتابخانه با توجه به هدف‌های معین آموزشی، از سوی معلم و دانش‌آموزان طراحی و تنظیم می‌شود. گردش علمی این فرصت را در اختیار دانش‌آموزان می‌گذارد که از طریق مشاهده طبیعت، وقایع، فعالیت‌ها، اشیاء و مردم تجربه علمی به دست آوردند و با مشاهده مستقیم تفاوت‌ها یا مشابهت‌ها، آشنایی بیشتری با محیط اجتماعی به دست آوردند و مفاهیمی را که در کلاس مورد بحث قرار می‌گیرد بهتر در ذهن خود بپرورانند.
در برخی موارد میتوان از گردش علمی برای جمع‌آوری اطلاعات لازم برای انجام دادن یک آزمایش یا یک پروژه، بهره گرفت مثلاً اگر هدف درس شناختن کانی‌های دارای ارزش اقتصادی باشد، میتوان دانش‌آموزان را به چند معدن برد تا کانی‌های مختلف را جمع‌آوری کنند و آنها را در کلاس بعد از آزمایش‌های لازم بشناسند.
بطور کلی گردش علمی می‌تواند دیدار از یک شهر، موزه، کارخانه،کارگاه صنعتی، جنگل، پایانه مسافربری، فرودگاه، راه‌آهن، نمایشگاه، مزرعه و جاهای دیگر باشد. از محیط مدرسه یا از سایر مؤسسات آموزشی نیز میتوان تجارب دست اول به دست آورد. بنابراین لازم نیست که گردش علمی حتماً دیدار از نقاط دوردست باشد. بلکه مشاهده محیط اطراف دانش‌آموزان که امکان کسب تجارب آموزشی را فراهم کند نیز می‌تواند گردش علمی محسوب شود.
● درباره مقدمات گردش علمی
تهیه مقدمات گردش علمی مستلزم توجه به جزئیات گوناگونی است که باید توسط معلم و دانش‌آموزان رعایت شوند. در اینجا به شمه‌ای از آنها اشاره می‌شود:
ـ وظایف هر یک از دانش‌آموزان در جمع‌آوری اطلاعات و مدارک برای تهیه گزارش معین شود.
ـ سؤالاتی که دانش‌آموزان در ضمن گردش علمی باید پاسخ گویند دقیقاً تهیه و تکثیر شوند.
ـ میدان فعالیت و کار طرح مورد تحقیق باید محدود شود، موضوع‌های محدودی از قبیل افتادن برگ‌های انواع درخت‌ها در فصل پاییز، مطالعه انواع درختانی که میوه مخروطی شکل دارند،مطالعه نوع خاک‌ها، شکل انواع صخره‌ها و محصولاتی چون زغال‌سنگ‌ها می‌تواند مورد تحقیق قرار گیرد. از تعیین موضوع‌های وسیع و گوناگون برای بررسی و تحقیق در یک گردش علمی خودداری کنید زیرا یک نفر یا یک گروه در زمانی معین، فقط می‌تواند یک موضوع را با دفت مورد مطالعه قرار دهد.
ـ دانش‌آموزان را باید به چند گروه تقسیم کرد و کار تحقیق را به این گروه‌ها سپرد. اگر تعداد دانش‌آموزان زیاد باشد، امکان دارد که چند نفر یا حتی گروه نتوانند فعالیت کنند. بنابراین همیشه بین تعداد شرکت‌کننده و گنجایش محل بازدید و محل کار باید نسبت متناسبی برقرار باشد.
ـ محل‌هایی که برای گردش انتخاب می‌شود باید از قبل برای معلم آشنا و امکان بررسی و دقت نظر لازم در آنها وجود داشته باشد، در این راستا باید فردی مسئول برای آشنایی با امکانات محل مثل اقامتگاه، آب آشامیدنی، امکانات تهیه غذا، دستشویی و امثال اینها، قبل از انجام هر گردش علمی، از محل دیدن کند تا هنگام گردش علمی مشکلاتی به و جود نیاید.
ـ نامه‌های مربوط به کسب اجازه از والدین و سایر مجوزهای کتبی با همکاری مدیر مدرسه باید قبلاً تهیه و فرستاده شود.
ـ طرز رفتار دانش‌آموزان هنگام بازدید بویژه رعایت نکات ایمنی گوشزد شود.
ـ نوع لباس و و سایلی که برای گردش علمی لازم و ضروری است معین و مشخص شود.
ـ معلم درس‌هایی را که با گردش علمی ارتباط دارد قبلاً باید برای دانش‌آموزان تدریس کند. برای مثال مادامی که دانش‌آموزان از چگونگی زندگی حشرات آبزی اطلاع جامعی ندارند و یا زندگی دگر‌دیسی کرم ابریشم و قورباغه را ندانند و تا زمانی که از نحوه یادداشت کردن مطالعات خود در گردش علمی آگاهی نداشته باشند، اگر هدف اصلی گردش علمی برایشان مجهول باشد، در واقع وقت خود را در این گردش‌های علمی ضایع خواهند کرد. به طور کلی باید گفت که برای یک ساعت گردش علمی یک ساعت آموزش قبلی لازم است.
ـ قبل از حرکت، معلم از دانش‌آموزان می‌خواهد در این گردش‌ها هر آنچه را که می‌بینند دقیقا مورد توجه قرار دهند، نکات اصلی و برجسته را یادداشت کنند تا بعد از بازدید بتوانند مشاهدات مستقیم خود را برای همکلاسان و سایر دانش‌آموران بیان کنند. دانش‌آموزان نتایج گردش علمی خود را می‌توانند به صورت نثر، نظم، داستان و نمایشنامه در کلاس درس ارائه دهند. نگارش خلاقانه آنچه که اتفاق افتاده، معمولا نشان دهنده موفقیت گردش علمی است با شرکت در تهیه گزارش و بحث پیرامون گردش علمی شاگردان قادر خواهند بود نتایج گردش علمی را به عنوان تجربه شخصی خود قلمداد و یادگیری خود را تقویت کنند و به عنوان یک تجربه به دست آمده در خارج از مدرسه ارج بگذارند.
● انواع گردش علمی
۱) گردش علمی کوتاه مدت و سریع: در این نوع گردش‌های علمی، یک یا دو نفر از شاگردان در طول ساعت تدریس انتخاب می‌شوند تا تجربه‌ای را در خارج از کلاس کسب کنند، مثلاً سئوال شود درجه برودت برف چقدر است؟ یا باغچه حیاط مدرسه که به شکل مستطیل است، چند متر مربع مساحت دارد؟ برای یافتن پاسخ چنین مسائلی، ممکن است چند نفر از فراگیران مأمور شوند با وسایلی مانند یک بیل کوچک و دماسنج یا با یک متر نواری و دفتر و مداد، پاسخ مسأله را عملا در حیاط مدرسه که برف در آن نشسته است و یا باغچه در آن قرار دارد، پیدا کنند. اگر چه این عمل ممکن است بیش از چند دقیقه طول نکشد، اما به دلیل اینکه این کار محیط کلاس را با محیط خارج از کلاس پیوند داده است، گردش علمی نامیده می‌شود.
۲) گردش علمی یک یا دو ساعتی: با دادن یک طرح کلی میتوان از دقایق یک جلسه تدریس در خارج از کلاس استفاده کرد و تحقیقات اثربخشی را در محیط مدرسه و یا در اطراف آن انجام داد، مثلا با توجه به مطالعه کتاب علوم میتوان فراگیران را تجهیز کرد تا گل‌ها و گیاهان حیاط مدرسه یا زمین‌های اطراف مدرسه را مورد مطالعه قرار دهند و گزارش تهیه کنند.
۳) گردش علمی روزانه: این نوع گردش علمی، شامل موضوعاتی مانند بازدید از یک نمایشگاه، کارخانه و غیره است و چون محیط مدرسه را با محیط زندگی واقعی شاگردان پیوند می‌دهد، برای شاگردان بسیار مفید است، اما ممکن است در روند برنامه‌های مدرسه اخلال ایجاد کند. در این صورت بهتر است گردش علمی در روزهایی که تعطیل رسمی است، انجام گیرد.
۴) گردش علمی هفتگی و ماهانه: از گردش علمی هفتگی و ماهانه، معمولا در مدارس ابتدایی استفاده نمی‌شود، ولی فراگیران دوره‌های راهنمایی و دبیرستان و بویژه دانشگاهها می‌توانند از این روش به خوبی استفاده کنند.
● نتیجه‌گیری
گردش علمی که فعالیتی تجربی خارج از کلاس درس محسوب می‌شود، کاری است علمی که بیرون از کلاس، آزمایشگاه یا کتابخانه صورت می‌گیرد و شامل مطالعات مستقیم و دست اول درباره یک مساله، جمع‌آوری اطلاعات از طریق مشاهده، پرسشنامه، مصاحبه، اندازه‌گیری، نمونه‌برداری و سایر فنون تحقیقی است تا از این طریق در مورد اعتبار فرضیه‌ها، تشخیص تغییرات یا درستی و صحت شرایط و موقعیت‌ها اطمینان حاصل شود.
فضای آزاد و بدون سقف بهترین آزمایشگاه طبیعی برای کودک است، که نه خانه و نه کلاس هیچکدام نمی‌توانند جای آن را بگیرند. در محیط بیرون از کلاس کودک چیزهایی می‌یابد که با غریزه ذاتی او تطبیق می‌کند. پرندگان، حشرات، حیوانات، گیاهان، درخت‌ها، کوه‌ها و فسیل‌ها همه موادی هستند که می‌توانند درباره آنها کنکاش کند. آسمان، مزرعه، جنگل، باغچه،پارک و استخر مملو از چیزهای جالبی است که توجه کودک را به خود جلب می‌کند، او را به شگفتی وامی‌دارد، حس کنجکاوی او را برمی‌انگیزد و برایش فرصتی فراهم می‌کند که به اکتشاف بپردازد.
در شرایــطـی که بـردن دانش‌آموزان به خارج از مدرسه برای مطالعه زمینه‌های خاصی فراهم باشد و گردش علمی روش مفیدی است مثلا برای سنگ‌شناسی میتوان دانش‌آموزان را به دامنه کوه و یا بستر رودخانه برد تا بر اساس اطلاعاتی که در کلاس کسب کرده‌اند انواع سنگ‌ها را جمع‌آوری کنند و شناختی عینی از آنها به دست آورند و یا اینکه انواع فسیل‌ها را مورد شناسایی قرار دهند. آخرین محصول گردش علمی می‌تواند به صورت نوشته‌ای توسط معلم و شاگردان در اختیار مدرسه قرار گیرد تا بعد‌ها در برنامه‌ریزی گردش‌های علمی بعدی مورد استفاده قرار گیرد. پس از چند سال این نوع گزارش‌ها می‌توانند مجموعه کاملی از راهنمایی‌ها برای گردش‌های علمی بعدی به شمار بروند و در اختیار سایر دانش‌آموزان قرار بگیرند.
مزایای بازدید علمی را میتوان در پیوند فعالیت‌های مدرسه با جامعه، کسب تجارب واقعی و فعال بودن شاگردان دانست و از محدودیت‌های آن میتوان به ناکافی بودن امکانات، نیاز به زمان بیشتر و برهم‌زدن برنامه رسمی مدرسه اشاره کرد.
غلامرضا آتش‌دامن
پژوهشگر مسائل آموزشی و تربیتی
منابع:
ـ خورشیدی، عباس (۱۳۸۵) روش‌ها و فنون تدریس، انتشارات یسطرون چاپ سوم، تهران
ـ شعبانی، حسن (۱۳۷۶) مهارت‌های آموزشی و پرورشی، انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) چاپ ششم، تهران ـ صفوی، امان‌اله (۱۳۸۱) کلیات روش‌ها و فنون تدریس، نشر معاصر چاپ ششم، تهران
ـ ذوفن، شهناز و دیگران (۱۳۶۶) کاربرد مواد آموزشی، جلد اول انتشارات شرکت چاپ و نشر ایران، تهران
ـ روش تدریس علوم اجتماعی ابتدایی، ویژه مراکز و دانشسراهای تربیت معلم کد ۶۰۰۵
