برپادارنده همبستگی ملی

کهن سرزمین ایران در درازنای تاریخ دیرینش که آمیخته ای از رویدادهای شادی بخش و فرح برانگیز و رخدادهای دهشتناک و غم انگیز است, جنبش ها و نهضت های افزونی که بر پایه هایی چون بیگانه ستیزی, عدالت محوری, استبدادزدایی, پدافندفرهنگی و استوار بوده اند, به خود دیده است

کهن سرزمین ایران در درازنای تاریخ دیرینش که آمیخته‌ای از رویدادهای شادی‌بخش و فرح‌برانگیز و رخدادهای دهشتناک و غم‌انگیز است، جنبش‌ها و نهضت‌های افزونی که بر پایه‌هایی چون بیگانه‌ستیزی، عدالت‌محوری، استبدادزدایی، پدافندفرهنگی و... استوار بوده‌اند، به خود دیده است.

از قیام کاوه آهنگر اسطوره‌ای، جنبش مزدکیه، نهضت شعوبیه و قیام سربداران گرفته تا جنبش تنباکو، انقلاب مشروطه ، نهضت ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی، همه و همه را می‌توان با کمی اغماض، واجد ساختاری ستون‌زده بر مفاهیم یاد شده برشمرد.

با وجود این، در میان این همه قیام، نهضت و انقلاب، جنبش تنباکو را باید نقطه عطفی مهم برشمرد، زیرا این جنبش از سویی نخستین نهضتی بود که پدیدار شدن همبستگی کامل ملی در میان اقشار مختلف ملت ایران را فراهم آورد و فتح بابی شد برای آگاهی مردمان ساکن در این کهن دیار تا دریابند رمز کامیابی، وحدت ملی آنان است و از دیگر سو‌، زمینه را برای برپا داشتن نهضت عظیم مشروطه و پیروزی آن تدارک دید. در ایام سالگرد درگذشت (اوایل مرداد ۱۳۱۲) پرچمدار این قیام ،‌نگاهی کوتاه به برخی ویژگی‌های ممتاز جنبش تنباکو خواهیم داشت.

شانزدهم رجب سال ۱۳۰۷ هـ .ق‌ برابر با‌ ۸ مارس ۱۸۹۰م و همزمان با روزگار فرمانروایی ناصرالدین شاه قاجار که در میان تاریخ‌پژوهان به عصر امتیازات اشتهار دارد، امتیاز انحصاری فروش توتون و تنباکوی ایران و نظارت بر تولید آن تا ۵۰ سال به ماژور جرالد تالبوت انگلیسی، مالک کمپانی رژی‌ واگذار شد.

آنچه هویدا و آشکار می‌نماید، واگذاری این امتیاز در مقایسه با دیگر امتیازات واگذار شده به اتباع دول بیگانه در عصر ناصری، بسی نسنجیده‌تر و زیانبارتر بود، زیرا سرنوشت ده‌ها هزار کشاورز، هزاران خرده‌فروش و صدها بازرگان را به مقدرات یک کمپانی خارجی پیوند می‌داد.

براساس آنچه اسناد و منابع تاریخی به یادگار مانده از آن دوران گواهی می‌دهند، سیدجمال‌الدین اسدآبادی، بنیانگذار راستین اندیشه اتحاد اسلام و مروج تفکر تقریب مذاهب و محسن معین‌الملک، سفیر وقت ایران در استانبول، نخستین کسانی بودند که معایب امتیاز را تشخیص و علیه آن واکنش نشان دادند. مردم ایران نیز همزمان با آغاز به کار ماموران کمپانی سیل اعتراض را روانه بارگاه شاهنشاه قدر قدرت و کیوان رفعت (۱)‌ نمودند. روحانیت هم در شهرهای گوناگون ایران چون تهران، تبریز، اصفهان، مشهد، شیراز به پشتیبانی از مردم بی‌پناه در برابر شاهنشاه به اصطلاح عالم‌پناه پرداختند. جانمایه سخن آن که مخالفت‌های روحانیان و بازرگانان سبب شد موج اعتراض تمامی شهرهای بزرگ ایران را درنوردد.

با تمام این اوصاف، این اعتراض‌ها و مخالفت‌ها تنها هنگامی رسمیت همگانی یافت و یک همبستگی ملی چشم‌نواز را در سراسر ایران زمین پدید آورد که مرجع بزرگ تقلید و زعیم حوزه علمیه سامرا، میرزا حسن شیرازی، رسما پا به عرصه مبارزه نهاد. نخستین درخواست جهت مداخله میرزای شیرازی در ماجرا از سوی سیدجمال الدین اسدآبادی برداشته شد. او نامه‌ای به این مرجع نامدار فرستاد و در آن نوشت: «تو ای پیشوای دین، اگر به کمک ملت برنخیزی و آنها را جمع نکنی، طولی نخواهد کشید که مملکت اسلامی زیر اقتدار بیگانگان درمی‌آید. یک کلمه تو سبب ایجاد وحدتی می‌شود که این بلاهای محیط به کشور را برطرف سازد و دین اسلام را حفظ نموده و جامعه دینی را نگاه دارد. پس همه با تو است و تو نزد خدا و مردم مسوول‌خواهی بود... می‌دانم خدا به دست تو گشایشی خواهد داد.»

نکته: جنبش تنباکو را باید ‌ نقطه عطفی مهم برشمرد، زیرا این جنبش از سویی نخستین نهضتی بود که پدیدار شدن همبستگی کامل ملی در میان اقشار مختلف ملت ایران را فراهم آورد و از دیگر سوی، زمینه را برای برپا داشتن نهضت عظیم مشروطه و پیروزی آن تدارک دید.

در پی نامه سیدجمال‌الدین و ارسال تلگراف‌ها و نامه‌ها و همچنین مذاکره با آقا منیرالدین، نماینده علمای اصفهان برای کسب تکلیف درباره امتیاز تنباکو، سرانجام میرزای شیرازی برخلاف نظر جمعی از یارانش مبنی بر عدم مداخله در امور سیاسی، ورود خویش را بایسته دید. او در وهله نخست طی تلگرافی به ناصرالدین شاه نوشت: «اجازه مداخله اتباع خارجه... از جهاتی چند منافی صریح قرآن مجید و نوامیس الهیه و موهن استقلال و مخل نظام مملکت و موجب پریشانی رعیت است.»

پادشاه خورشیدرایت و جم جاه در ابتدا واکنشی نشان نداد. میرزای شیرازی دگربار نامه‌ای نوشت و اعتراض خویش به امتیاز تنباکو را به صورت مفصل شرح داد و چون جوابی قانع‌کننده نیافت، میرزا حسن آشتیانی، روحانی سرشناس تهران را مامور ساخت تا به عنوان نایب وی در مبارزه با انحصار اقدام کند. اندک زمانی بعد فتوایی در تهران منتشر شد که صدور آن منتسب به میرزای شیرازی بود:

«الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو کان حرام و در حکم محاربه با امام زمان است.»

شایسته است یاد شود شماری از کاوشگران تاریخ در صدور این فتوا از سوی میرزای شیرازی تشکیک روا داشته و مانند برخی از درباریان ناصرالدین شاه، آن را مجعول برشمرده‌اند، اما نکته‌ای که این مورخان مدنظر قرار نداده‌اند، آن است که میرزای شیرازی هیچ گاه نسبت فتوا را به خودش نفی نکرد. از دیگر سوی، پس از پیروزی جنبش مردمی، این میرزای شیرازی بود که به مباح بودن خرید و فروش و استعمال تنباکو فتوا داد و تحریم تنباکو را ملغا نمود.

پس از دو حالت خارج نیست: فتوا یا از سوی میرزا صادر شده بود یا آن که مورد تایید او می‌بود. اسناد و منابع تاریخی روزگار ناصری گواهی می‌دهند که با انتشار حکم میرزای شیرازی، تمامی تدابیر شاه و درباریانش بی‌ثمر ماند. مقاومت در قبال دولت که در برخی ولایات بویژه شهرهای کوچک چندان محسوس نبود، با حکم تحریم در سراسر کشور احساس شد و به تعبیر آن ماری لمبتن، نویسنده مشهور کتاب ایران عصر قاجار، بشدت رنگ ملی و مذهبی به خود گرفت.

گفتنی است‌با انتشار متن فتوای تحریم تنباکو، بجز اندک گروهی از درباریان و وابستگان، مردم قلیان‌ها را در میدان‌ها گرد آورده آتش زدند، دکان‌های تنباکوفروشی را بستند و لب از دخانیات شستند. حتی همان گونه که دکتر محسن سلیم، مولف کتاب تاریخ قاجار نیز اذعان داشته است، کار به آنجا رسید که زنان دربار و حرم ناصری نیز قلیان‌ها را پیاده کرده و کنار گذاشتند. در حقیقت، صدور فرمان تحریم تنباکو از سوی میرزای شیرازی، همان گونه که سیدجمال، پیش‌بینی کرده بود فراهم آمدن وحدتی ملی را تدارک دید که بیمی بزرگ در دل شاه و درباریان افکند.

به هر ترتیب، برآیند وقایع آن شد که شاه ناگزیر از اعلام رسمی لغو و برچیدن بساط کمپانی شد و مقاومت منفی ۲ ماهه مردم با برآورده گشتن خواست آنها پایان پذیرفت.

امیر نعمتی لیمایی