«سمندریان» بدون «گالیله» رفت

حمید سمندریان بی آنکه فرصت یابد تا وصیت نامه هنری اش نمایشنامه گالیله نوشته برتولد برشت را اجرا کند, دار فانی را وداع گفت

حمید سمندریان بی‌آنکه فرصت یابد تا وصیت‌نامه هنری‌اش- نمایشنامه گالیله نوشته برتولد برشت- را اجرا کند، ‌دار فانی را وداع گفت. حتما نسبت‌هایی بین اتفاقات هست وگرنه همین‌طوری این اتفاقات برایمان سروسامان نمی‌گیرند. یعنی بین شدن و نشدن‌ها نسبتی هست که نیاز به تاویل و تفکر دارد.

حمید سمندریان یکی از پیشروترین کارگردان‌های ماست که در طول زمان کاریشان، متن‌های متعددی از نویسندگان به‌نام اروپایی به ویژه دورنمات، فریش، سارتر، یونسکو، چخوف، ایبسن، ویلیامز، میلر، آنوی، مولیر و برشت کار کرد. او دوست داشت در بین تمام متن‌های برتولت برشت، زندگی گالیله را کار کند. این در حالی بود که در این گیرودار داریوش فرهنگ فرصت پیدا کرد که این متن را به صحنه بیاورد. هر چند این اجرا چنگی به دل نمی‌زد و به اصطلاح دراماتورژی متن هم چندان دلنشین و معقولانه نبود. به هر تقدیر قسمت نبود که حمید سمندریان نگاه و امضای خود را پای این متن بگذارد. به تعبیری، ما هم از ارایه این اجرا ناکام ماندیم. واقعیت این است که دوست داشتیم که بازهم یک اجرای دیگر از این کارگردان به‌نام ببینیم. او که هم اکنون بسیاری از کارگردانان و بازیگران، خود را شاگردش می‌دانند بنابراین با مرگ جسمانی‌اش، هنوز هم می‌توان امیدوار بود که فکر و نگاهش در صحنه تئاتر ایران حضور دارد. فقط کافی است یکی از دلاورمردان عرصه کارگردانی بتواند زندگی گالیله را در حد و توان سمندریان و حتی فراتر از آن به صحنه بیاورد.

اینکه می‌گویم فرصت نداده‌اند به پیش از انقلاب برمی‌گردد. بعد از انقلاب علاوه بر فرهنگ، فرهاد مهندس‌پور هم در زمان دانشجویی‌اش این متن را کار کرده است. اما بارها سمندریان خواست و نخواستند، حتی شریف‌خدایی این اجازه را داد اما امکاناتش را مهیا نکرد. او فقط ۷۰ بازیگر را برای این کار لازم داشت. بنابراین بودجه کافی می‌خواست تا شرمنده بازیگران نشود. به قول معروف بتواند کرایه ماشین، قند، چای، نان و پنیر عصرانه آنها را تامین کند. ببخشید که دارم این طوری می‌نویسم. واقعا فضای تئاتر بسیار فقیرانه است. اما همین هم گاهی فراهم نیست. به هر تقدیر انسان‌ها می‌آیند و می‌روند. یعنی کافی بود که یک مدیر این آرزو را برآورده کند. امکانات و بودجه در اختیار سمندریان می‌گذاشت تا زندگی گالیله را که بیانیه‌ای علیه جهل و تاریکی است، به روشنایی در صحنه عیان می‌کرد، این افتخار دو جانبه نصیب آن مدیر هم می‌شد. متاسفانه برخی زیادی سخت می‌گیرند در حالی‌که می‌دانند ایران ما بسیاری از ناگفته‌های عالم را آشکارا بیان کرده و به نقد و مخالفت با قدرت‌های جهانی پرداخته است.

حمید سمندریان در سال ۸۶ برای آخرین بار به صحنه آمد و نمایش «ملاقات بانوی سالخورده» را اجرا کرد. شاید آن اقتدار کارگردانی حمید سمندریان در این کار رنگ باخته بود و شاید همین دلیل محکمی شد برای اینکه دیگر به صحنه نیاید. اما باز هم می‌شد فرصتی فراهم کرد تا او با کمک شاگردان و دستیارانش زندگی گالیله را به صحنه بیاورد. اما نشد که نشد! حالا این دستاویزی شده است که مدعی شویم او اصلا فرصتی برای کار کردن نیافته است.

اما این‌طوری نیست این فقط یک فضای متناقض‌نماست که به برخی برخوردهای مدیریت فرهنگی ما می‌خورد. یعنی هیچ‌کس با اقتدار قرار نیست به فرهنگ کمک کند و دلهره‌ای بیهوده دارند از اینکه نکند صندلی و مقام خود را از دست بدهند. بی‌خبر از اینکه این‌ پست و مقام‌ها رفتنی است. اما حمید سمندریان هنوز هست حتی بیشتر از آنکه بخواهد زندگی گالیله را کار کند. اصلا این خود، اجرای زندگی گالیله بر متن و زندگی حمید سمندریان است. باید این‌گونه بر روزگار ناصواب چیره شد.

توضیح: پنجشنبه ۲۲ تیر روز تلخی برای تئاتر و تئاتری های ایران بود. حمید سمندریان استاد مسلم تئاتر در این روز از میان ما رفت و به

خاطره‌هایمان پیوست. این اتفاق آن‌قدر بزرگ بود که صفحه تئاتر باید به نشان دادن بخشی از تلاش هایی که او در عرصه تئاتر داشت اختصاص پیدا می‌کرد. اما از آن جایی که این صفحه زودتر آماده شده بود؛‌تنها مجال ما چند یادداشت بود و ویژه نامه استاد سمندریان روز شنبه در روزنامه منتشر شد.

رضا آشفته