پیام آور شریعت اومانیزم

اگوست كنت فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی قرن نوزدهم ۱۸۵۷ ۱۷۹۸ در خانواده ای كاتولیك در مونپولیه به دنیا آمد

● تأملی بر آرای اگوست كنت

اگوست كنت فیلسوف و جامعه شناس فرانسوی قرن نوزدهم (۱۸۵۷ -۱۷۹۸) در خانواده ای كاتولیك در مونپولیه به دنیا آمد. در غرب مدرن، كاتولیك بودن همواره با نوعی هواخواه سلطنت بودن قرین بوده است، به همین دلیل خانواده كنت نیز سلطنت طلب بودند. اما اگوست كنت در همان دوران جوانی الهیات را كنار گذاشت و به تبع آن جمهوریخواه شد.

او استعداد علمی فوق العاده ای داشت. در علوم از ریاضیات شروع كرد و در هجده سالگی در آن استاد شد و به تدریس ریاضیات در پاریس پرداخت. وی مدتی بعد نیز در دانشكده پلی تكنیك پاریس تدریس ریاضیات را ادامه داد.

اگوست كنت را پایه گذار پوزیتیویزم دانسته اند. او از كسانی بود كه منكر فلسفه عقلی شد و طبق دیدگاه تاریخی اش دین و فلسفه را مربوط به دوره های گذشته می دانست و معتقد بود علم مثبت «positive» علم تجربی است كه علت هر پیشامد را در پیشامد تجربی دیگر می جوید و بدین سان به قانون های علمی كه را بطه ثابت میان نمودها هستند دست می یابد.

او در بیست و هشت سالگی (۱۸۲۶) مجلس درسی در خانه خود فراهم كرد كه عقاید علمی و فلسفی خود را بیان كند. وی در آن جلسات شروع به تدریس فلسفه تحصلی یا تحققی خود كرد كه بیان كننده نگاه تاریخی و علمی او بود. وی بعدها همین مباحث را در نخستین كتاب خود «دروس فلسفه تحصلی» در ۶ جلد به نگارش درآورد و در فاصله سال های ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۲ به چاپ رسانید.

● فلسفه تحصلی و دوره های تاریخ

كنت تاریخ زندگی بشر را به سه دوره تقسیم می كند كه به تعبیری دوره های زندگی خود او نیز هست.

۱) دوره ربانی یا الهیات:

كه انسان همه اتفاقات را به امور ماورایی و فوق طبیعی نسبت می داد. انسان در این دوره به این دلیل كه علل اتفاق ها را نمی دانست یا به تعبیری مشاهداتش را متعلق شناسایی خود قرار نداده بود كارها را به خدایان نسبت می داد.

۲) دوره فلسفی یا مابعدالطبیعه:

در این دوره انسان به «اصل علیت» و درنتیجه به وجود «قوه» در طبیعت پی برده بود و همه امور را به آن قوه ها نسبت می داد.

۳) دوره علمی یا تحققی :

در این دوره بشر همه چیز را در برابر خود و برای خود قرار داده است و برای همین به تفصیل، علل اشیاء را بر می شمرد. در این دوره بشر از تفكر كلی و فلسفی روی گردانید و روش تجربی و پدیده شناسی را پیشه ساخته و پدیده ها را با یكدیگر تعلیل كرد.

این سیر تاریخی كه اگوست كنت طرح كرد را باید تاریخ تطور و نهایتاً تولد اومانیزم دانست كه در آن بشر از موجودی «در جهان» و همراه طبیعت به موجودی «بر جهان » و با نگاه تملك و تصرف در طبیعت تبدیل شد. این نگاه تاریخی در دوران شور و قوت اومانیزم بیان شده است و از آن دوران به بعد تصور غالب از تاریخ شد، اما امروز با رسیدن به دوران خستگی و ضعف اومانیزم، معناداری این نگاه همچون سایر نظریه های آن سال ها به خطر افتاده است، هر چند هنوز نگاه رسمی و رسانه ای مدرنیته همین نگاه است.

● جامعه شناسی و آغاز دین جدید

اگوست كنت را همچنین واضع علم جامعه شناسی نیز دانسته اند. او نخستین كسی است كه آن علم را به صورت یك علم منظم با مسائل و قوانین خاص و روش خاص آن در آورده، و نام «Sociologie» را به آن داده است.

اما جامعه شناسی برای او یك علم معمولی نیست. كنت علوم را نیز به مانند تاریخ دارای مراحل و مراتب می داند. او علوم را از لحاظ شمول قوانین آنها و به تبع آن از لحاظ سادگی یا پیچیدگی طبقه بندی می كند.

بدین سان كنت ملاحظه كرد كه علوم مثبت از لحاظ تاریخی با ریاضیات و بر مبنای آن شروع می شود. ریاضیات هم به واسطه شمول قوانین آن بر همه علوم و هم به لحاظ سادگی در اول طیف قرار می گیرد. بعد از آن نجوم، فیزیك، شیمی و زیست شناسی در رده های میانی قرار دارند و در نهایت جامعه شناسی در قله علوم قرار گرفته است. همان طور كه گفته شد تقسیم بندی علوم كنت، بر دوره های سه گانه تاریخی او نیز منطبق است. به همین لحاظ به اعتقاد او جامعه شناسی مخصوص دوره علم گرایی و عالم جدید است. بدین سان جامعه شناسی برای او از حد علم بالاتر رفته است و در حقیقت مرز بین علم و دین و به تعبیر دیگر آغاز یك دین جدید است.

از میان همین زندگی و از اعماق تفكرات تحصلی اش كم كم گرایش دیگری نیز در او به وجود آمد: انسان گرایی و انسان دوستی.

نكته قابل توجه این است كه او این گرایش را نه به صورت روش مشهور و به عنوان مكتبی فكری كه به عنوان دین و شریعتی تمام عیار مطرح كرد و خود را پیامبر این دین جدید دانست.

او از این «انسان دوستی» به عنوان امری درونی پا فراتر نهاد و دین و مذهب جدیدی را تأسیس كرد. كنت برای آئین نوین خویش، یك سلسله تشریفات و شعائر دینی و ادعیه وضع كرد و وجود كیششان را توصیه كرد. وی همچنین تقویمی ترتیب داد كه صورتی از تعطیلات تاریخی را در برداشت ولی این ایام به جای فتوحات جنگی، خاطره اقداماتی را به یاد می آورد كه طبق نگاه تحصلی موجب پیشرفت و ترقی انسان به حساب می آمد.

دین «بشر دوستی» به سرعت در سرتاسر اروپا انتشار یافت.كلیساهای این آئین جدید در تعدادی از ممالك بخصوص در انگلستان بر پا شد. اگوست كنت در ابتدای زندگیش ابتدا الوهیت و فلسفه را رد كرد و رو به تجربه گرایی و سوبژكتیویته آورد و طبق آن دوباره فلسفه ای جدید بنیان نهاد كه همان فلسفه تحصلی است و بعد از سوبژكتیویته به حقیقت آن یعنی اومانیزم روی آورد. اینجا بود كه به دست خود دین و شریعت جدیدی را به نام «مذهب بشر دوستی» آورد.

● اگوست كنت و امروز

عجیب بودن اگوست كنت از همین لحاظ است كه تقدیر تمدن مدرن را در وجودش به نمایش گذاشت. او نشان داد كه فلسفه تحصلی و سوبژكتیویته مكتبی در كنار دیگر مكاتب نیست، بلكه تفكری است كه با عبور از همه فلسفه ها سر بر می آورد و همه آنها را نفی می كند.

او همچنین نشان داد اومانیزم نه یك علاقه به نوع انسان، كه در واقع یك دین است كه برای خود شریعت و مناسك نیز دارد.

اگوست كنت تقدیر و باطن تمدن غرب را به انسان نشان می دهد و شاید برای همین است كه خیلی ها به دنبال پنهان كردن او هستند و كسانی چون برتراند راسل نیز در «تاریخ فلسفه غرب» اش حتی نامی هم ازآن عنوان نمی كند. حال آنكه او به یقین شروع كننده جامعه شناسی است. اما چون همان طور كه گفته شد جامعه شناسی برای او نه یك علم محض، كه آغاز یك دین است، برای همین شاید نمی توان از او نام برد.

امروز كه فلسفه منشأ و تكیه گاه تمدن غرب است، در بحران به سر می برد، تنها شریعت اومانیزم است كه تمدن غرب را سرپا نگه داشته است و اگوست كنت در بسیاری جهات پیامبر شریعت اومانیزم است. سازمان ملل، خدمات فرا ملیتی، پژوهش های علمی فراملیتی و... همه از شرایعی است كه او برای جهان آینده پیش بینی كرده بود.

حال اگر اومانیزم یك دین است، باید پرسید آیا می توان نسبتی غیر از این دو با آن برقرار كرد: ایمان آوردن یا كافر شدن؟

احمد موسوی