بازاریابی در کتابخانه ها

بازاریابی عاملی ضروری برای حیات سازمانها و مؤسسه های تجاری وغیر تجاری از جمله کتابخانه هاست به نظر می رسد چارچوب مفهومی بازاریابی درکتابخانه ها انسجام و روشنی کافی ندارد و کتابخانه ها بویژه در ایران, از عوامل بازاریابی به شکل علمی و به میزان کافی بهره نمی برند

بازاریابی عاملی ضروری برای حیات سازمانها و مؤسسه‌های تجاری وغیر تجاری از جمله کتابخانه‌هاست. به نظر می رسد چارچوب مفهومی بازاریابی درکتابخانه‌ها انسجام و روشنی کافی ندارد و کتابخانه‌ها بویژه در ایران، از عوامل بازاریابی به شکل علمی و به میزان کافی بهره نمی‌برند. در همین راستا، این مقاله به مباحث نظری پیرامون بازاریابی در کتابخانه‌ها می‌پردازد و در صدد است با معرفی چهار «آمیخته بازاریابی» گامی مؤثر در جهت پیشرفت فعالیتهای کتابخانه‌های کشور بردارد.

● مقدمه

از دهه ۱۹۸۰ به بعد، این تصور همواره وجود داشته که کتابخانه جزئی ضروری از فرهنگ است. هر چند ممکن است سایر نهادها و سازمانها با زندگی مدرن دستخوش تغییر شوند، اما کتابخانه از این امر مستثناست. با وجود این، در سالهای اخیر، کتابخانه‌ها بیش از پیش با کمبود بودجه و امکانات مواجه بوده‌اند، در شرایطی که بهترین راه برای ادامه حیات یک سازمان شرایط اقتصادی مناسب است (Booth, ۱۹۹۳).

در چند دهه اخیر، تحولات اجتماعی و فرهنگی و بویژه گسترش فناوری، نوعی نگاه جدید را نسبت به نقش و جایگاه این نهاد و در نتیجه عملکرد آن ایجاد نموده است. امروزه، همگام با تحولات فناوری و دگرگونی های روزافزون، نهادهای اجتماعی، برای حفظ و بقای خود نیازمند استفاده از شیوه‌های نوین و راهکارهای مؤثرتری هستند. کتابخانه‌ها نیز باید به میزان کافی و به شکلی مؤثر، خدماتی را که افراد جامعه خواهان آنها هستند، فراهم سازند. در غیر این صورت، آرا و نظرهای کتابداران در مورد با ارزش بودن خدمات کتابخانه‌ها، بدون ارزش است (Hawcroft, ۱۹۹۹). در این راستا، کتابخانه‌ها نیز به هر شکل دریافته‌اند که باید با تغییرات ناشی از منابع مالی و کاهش مراجعان به علت تحولات اقتصادی و اجتماعی و نیز فناوریهای در حال توسعه رقابت نمایند، زیرا تأمین‌کنندگان مالی ممکن است به سرعت به تجزیه و تحلیل این امر که آیا هزینه‌های انجام شده، سودمندی لازم را داراست یا نه، بپردازند و در نتیجه منابع مالی کتابخانه‌ها بیش از پیش کاهش خواهد یافت (Kassel,۱۹۹۹). مسئله اساسی این است که کتابخانه‌ها چگونه می‌توانند با موفقیت، موقعیت‌شان را حفظ و خود را با شرایط جدید تطبیق دهند؟ پاسخ به این پرسش، استفاده مؤثر از راهبردهای بازاریابی[۱] است ,۱۹۹۵.a. P.۲۹۷) (Weingand..

● اهمیت بازاریابی درکتابخانه‌ها

بازاریابی، موضوعی چالش‌برانگیز در زمینه فعالیت شرکتها و مؤسسه‌های تجاری است. بازاریابی برای هر گونه حرکت آگاهانه و هدفمند در بازار امروز ضرورت دارد. علاوه بر شرکتهای تجاری و بازار انتفاعی، مؤسسه‌های غیرانتفاعی از قبیل موزه ها، دانشگاه‌ها و نهادهای دولتی و نیز کتابخانه‌ها، نیازمند استفاده از «آمیخته بازاریابی» به عنوان راهکاری مؤثر در زمینه ارتباط با مردم می‌باشند. به روشنی قابل مشاهده است، روند استفاده از بازاریابی در بخشهای غیرتجاری نیز رو به افزایش است. کتابخانه عمومی، نهادی غیرانتفاعی است، اما این نهاد نیز می تواند از بازاریابی به عنوان راهکاری مورد استفاده در بخش تجاری برای پیشبرد هدفهای خود استفاده نماید. بازاریابی، تلاشی آگاهانه به منظور تخصیص بهینه منابع و ایجاد نوعی تخصص در بازار است (روستا، ۱۳۸۱). تفاوت بازاریابی با فروش در این است که فروش عبارت است از فروختن کالا برای کسب منفعت؛ در حالی که بازاریابی نه تنها فروش، بلکه مجموعه فرایندی است که رضایت مشتری را فراهم می سازد. در واقع، فروش بر نیاز فروشنده و بازاریابی بر نیاز مشتری متمرکز است (Hawcroft, ۱۹۹۹).

فناوری ابعادی از رقابت را برای کتابخانه‌ها مطرح ساخته که مهمترین آن اینترنت و شبکه‌های اطلاعاتی است. بسیاری از افراد ترجیح می‌دهند در خانه‌های خود و از طریق رایانه های شخصی به جستجوی اطلاعات مورد نیازشان بپردازند. اما باید به این امر توجه نمود در حال حاضر اینترنت دارای مشکلاتی در زمینه یافتن اطلاعات معتبر و صحیح است و گاهی ممکن است ساعتها تلاش برای یافتن اطلاعاتی خاص در اینترنت، به نتیجه مطلوبی نرسد؛ درحالی که با استفاده از تمهیداتی که کتابخانه‌ها برای سازماندهی و نظم دادن به دانش موجود خود به کار می گیرند و حاصل سالیان طولانی تجربه در راه گردآوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات است، این کار به سادگی برداشتن یک کتاب از قفسه است (کوک،۱۳۸۲). علاوه بر اذعان به مزایای استفاده از اینترنت، بسیاری از افراد بویژه در کشورهای در حال توسعه،‌ از این امکانات بی‌بهره‌اند. در حال حاضر، بسیاری از کتابخانه‌های عمومی در سراسر جهان، امکان استفاده از سایتهای کتابخانه‌های خود را از طریق اینترنت، به شکل مطلوب فراهم می سازند. از سوی دیگر، اشاعة اطلاعات که می‌توان آن را کارکرد اصلی کتابخانه‌ها در مسیر دستیابی به هدفهای از پیش تعیین شده دانست، تنها عملکرد آنها نیست و کتابخانه‌ها در زمینه آموزش کاربران و هدایت آنان به شاهراه‌های اطلاعاتی نیز نقش موثری دارند.

مخاطبان بالقوه کتابخانه‌ها، اغلب فاقد اطلاعات کافی در مورد مجموعه خدمات وامکاناتی هستند که کتابخانه می تواند برایشان فراهم سازد و بازاریابی می تواند موجب افزایش استفاده از مجموعه خدمات و برنامه ها یا امکانات کتابخانه‌ها شود. در همین راستا، کتابخانه از طریق بخشهایی از بازاریابی که به ترفیع و تشویق مراجعان می پردازد و شامل روابط عمومی و تبلیغات و معرفی مجموعه و خدمات است، می تواند به استفاده کنندگان نشان دهد کتابخانه پدیده مطلوبی است که نمی‌توانند بدون آن سرکنند . (Tovote, ۱۹۹۷)

کتابخانه‌ها به شکل سنتی باور دارند که محصولات و خدمات آنها کافی و مطلوب است و مراجعان باید همواره به کتابخانه‌هایشان علاقه نشان دهند. این شیوه تفکر کمکی به آنها در زمینه برآوردن نیازهای امروزی نمی کند و با توجه به کافی نبودن بودجه و امکانات که عامل کلیدی در فعالیت هر نهادی است، افزایش تعداد کاربران برای دریافت این امکانات ضروری به نظر می رسد. کتابخانه‌ها نیازمند طراحی شیوه‌هایی برای تحویل محصولات و خدمات در راستای برآوردن نیازهای مشخص شده جامعه مورد نظر خود هستند. ابزار مدیریتی که می تواند به برآوردن این نیازها کمک نماید، بازاریابی است. در همین راستا، «ساس»[۲] (۲۰۰۲)و «شامل»[۳] (۲۰۰۲) ۱۰ علت را برای انجام بازاریابی در کتابخانه‌ها ذکر می‌کنند:

۱) رقابت برای به دست آوردن مراجعان.

۲) رقابت برای به دست آوردن منابع.

۳) حفظ ارتباط تأثیر گذار با مراجعان.

۴) نشان دادن نقش منحصر به فرد کتابخانه‌ها در اشاعه اطلاعات و به وجود آوردن این اطمینان که ممکن است همواره این نهاد در دسترس نباشد.

۵) ایجاد تصویری واقعی از سطح تخصص در کتابخانه‌ها.مرئی شدن نقش کتابخانه‌ها و ارزشهای کتابداران برای بسیاری از افرادی که اطلاعی از نقش آنها ندارند.

۶) آگاه شدن از منابع و خدمات کتابخانه و ارزشهای آن در مقایسه با سایر کانالهای اطلاعات.

۷) ایجاد نقش پویا برای همگام شدن با نیازهای متغیر کاربران.

۸) ایجاد امکان ادامه حیات کتابخانه‌ها.

۹) افزایش بودجه، افزایش استفاده از خدمات، آگاهی دادن به کاربران و غیرکاربران، تغییر دریافتها، افزایش شهرت و اعتبار کتابخانه و کتابداران.

● تاریخچه بازاریابی

استفاده از تکنیکها و فنون بازاریابی در کتابخانه‌ها تاریخ دقیق و مشخصی ندارد. در واقع، کتابداران بدون اطلاع از این امر که به بازاریابی پرداخته‌اند، از آن استفاده می‌کردند. اما در متون، زمان ذکر شده به عنوان آغازی برای فعالیتهای بازاریابی، به سال ۱۸۷۶ در کنفرانس ALA بازمی گردد که «ساموئل سوویت گرین»[۴] مقاله‌ای با عنوان «پیشرفت در ارتباط فردی میان کتابداران وخوانندگان»[۵] ارائه نمود. پس از آن در سال ۱۸۹۶ در کنفرانس ALA کتابداران کتابخانه عمومی «میل واکی»[۶] در مورد «تبلیغات در کتابخانه‌ها» سخنرانی نمودند و سال پس از آن، بحث مربوط به شیوه‌های تجاری در مدیریت کتابخانه‌ها مطرح گردید. در اوایل سالهای ۱۹۰۰ «مری تیت کامب»[۷] به تشریح تجارب چهار ساله خود برای رسانیدن کتابها به در منازل پرداخت و در دهه ۱۹۳۰ قوانین پنجگانه رانگاناتان منتشر شد. منابع کتابداری در سالهای ۱۹۲۱ تا ۱۹۳۲ تنها شامل پنج ستون تحت عنوان «ترویج» و چهار عنوان «کتابخانه و مردم»[۸] بوده است. در دهه ۱۹۳۰ «راهنمای روابط عمومی خوانندگان و کتابخانه‌های آمریکا» و در سال ۱۹۳۵ نیز «خبرنامه ویلسن» برای کتابداران منتشر گردید. در اوایل دهه۱۹۴۰، اولین هفته نامه کتابخانه ملی استرالیا منتشر و پس از آن در سال ۱۹۵۳ نیز ایده‌های ترفیع برای کتابخانه‌های عمومی توسط «سارا والاس»[۹] چاپ شد. در اوایل دهه ۱۹۶۰ مدیر کتابخانه انگلیس کتاب «گسترش فعالیتهای کتابخانه‌های عمومی»[۱۰] را به رشته تحریر درآورد. در سال ۱۹۶۳ نیز اولین درس روابط عمومی کتابخانه‌ها در نیویورک تنظیم گردید. در همان سال، ایفلا از کتابداران درخواست کرد در مورد شیوه‌های جدیدی که افراد را به استفاده از کتابخانه‌های عمومی ترغیب می‌نماید و همچنین تمایل افراد را نسبت به مطالعه افزایش می‌دهد، مقاله‌هایی ارائه دهند. در میان مقاله‌های ارائه شده، کتابداران نروژی مقاله‌ای با عنوان «روابط عمومی در کتابخانه‌ها» ایراد کردند و سالها بعد یعنی در اوایل دهه ۱۹۷۰ کتاب «روابط عمومی برای کتابخانه‌های عمومی» منتشر شد(Renborg, ۱۹۹۷).

فعالیتها و منابع منتشر شده فوق، با انتشار کتاب مهم و کلیدی «کاتلر»[۱۱] در سال ۱۹۷۵ با عنوان «بازاریابی برای سازمانهای غیرانتفاعی»[۱۲] تکمیل گردید. از آن زمان تاکنون منابع بسیاری در زمینه های مختلف بازاریابی در کتابخانه‌ها چاپ و منتشر شده است. در سال ۱۹۷۹ در همایش کتابخانه‌ها در کاخ سفید، به آموزش بازاریابی برای کتابداران تأکید شد و پس از آن، منابع بسیاری مانند «بازاریابی کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی» و دستنامه «بازاریابی استراتژیک برای کتابخانه‌ها»[۱۳] در اختیار کتابداران قرار گرفت.

اگر چه منابع منتشر شده در این زمینه به طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته است، اما به نظر می رسد دریافت و درک مفاهیم اساسی بازاریابی درمنابع مختلف هماهنگ و منسجم نیست. در همین راستا، بررسی ۹۲۰ مقاله نمایه شده با عنوان «بازاریابی»، دریافت نادرست از مفهوم آن را نشان دهد. بسیاری از کتابداران یا نویسندگان مقالات از بازاریابی تنها به ترفیع و روابط عمومی پرداخته و آن را با بازاریابی معادل گرفته‌اند، در حالی که تنها بخش محدودی از بازاریابی به این دو مقوله مربوط می شود. در سالهای ۱۹۹۰ تا ۱۹۹۵ از مجموع مقالات بررسی شده، ۵۵% در مورد ترویج و ۱۵% در ارتباط با روابط عمومی بوده‌اند. در فاصله سالهای ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱، روابط عمومی ۴۸% از مقاله‌های منتشر شده در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و ترویج ۲۴% از آنها را شامل می شوند. در مورد انواع کتابخانه‌(دانشگاهی، عمومی، آموزشگاهی و تخصصی) بیشترین منابع از ۹۲۰ مقاله بازاریابی، به کتابخانه‌های دانشگاهی مربوط است، در حالی که تنها ۵% از این مقاله‌ها، به کتابخانه‌های عمومی می پردازد, ۲۰۰۲) (Owens..

● تعریفهای بازاریابی

تعریفهای گوناگونی برای بازاریابی ارائه شده است: برخی بازاریابی را فعالیتهای تجاری وابسته، پدیده‌ای بازرگانی، فرایندی اقتصادی، فرایند مبادله یا انتقال مالکیت محصولات، فرایند تبدیل عرضه و تقاضا و بسیاری از مفاهیم دیگر دانسته‌اند. هر یک از این مفاهیم، بر بخشی از فعالیتهای بازاریابی منطبق است، اما تعریف کامل آن، بر گرایش بازاریابی جدید منطبق نیست. امروزه صاحب‌نظران بازاریابی را فرایند ارضای نیازها و خواسته‌های بشری تعریف کرده‌اند. «فیلیپ کاتلر»[۱۴] (۱۹۹۲)، برجسته ترین صاحب‌نظر در این رشته، بازاریابی را «فعالیتی انسانی در جهت ارضای نیازها و خواسته‌ها از طریق فرایند مبادله» می‌داند. «دنی»[۱۵] (۲۰۰۱) بازاریابی را برآوردن نیازهای مشتری همراه با مفاهیمی از قبیل محصولات/ خدمات و نیز مراحل ایجاد، تحویل و مصرف این محصولات / خدمات می داند و برای این تعریف به ذکر هشت نکته کلیدی می پردازد:

۱) بازاریابی فرایندی مدیریتی شامل تجزیه و تحلیل، طراحی و به کار گیری و کنترل است.

۲) بازاریابی در ارتباط با تدوین دقیق برنامه‌ها و طرحهاست نه عملکرد تصادفی برای رسیدن به پاسخهای مورد نظر.

۳) بازاریابی بازار هدف را انتخاب می کند وتمامی چیزهارا برای تمامی افراد مورد توجه قرار نمی دهد.

۴) بازاریابی مستقیماً به موفقیت اهداف سازمان نظر دارد.

۵) مکان در بازاریابی به هدف بازار تأکید دارد نه نیازهای مشتریان.

۶) بازاریابی عبارت است از مبادله ارزشها در به دست آوردن مشارکت و چیزها.

۷) بازاریابی مسئولیت همه کارکنان است.

۸) بازاریابی نگرش و فلسفه‌ای است که تمامی سبکهای مدیریتی را تحت تأثیر قرار می دهد.

بازاریابی، شیوه‌ای حیاتی از رسانیدن اطلاعات توسط سازمانهای غیرانتفاعی است. اطلاعات نیز تجارتی است که کتابخانه‌ها به آن می‌پردازند. از بُعد نظری، هر عضوی از اعضای جامعه، مخاطب بالقوه خدمات کتابخانه‌های عمومی است، اما در واقع هیچ‌گاه مخاطبان به طور کامل جذب کتابخانه نمی شوند و مؤسسه‌های انتفاعی به خوبی دریافته اند که نگرش صد درصد برای جذب مخاطبان نادرست و غیرممکن است زیرا، فراهم نمودن خدمات و محصولاتی که بتواند کل بازار را با استانداردهای لازم تحت پوشش قرار دهد، امکان پذیر نیست. این امر بویژه در مورد کتابخانه‌های عمومی که بازاری ناهمگون دارند، صادق است. اگر بتوان جامعه را به گروه‌های مشخصی تقسیم نمود، مدیریت این گروه‌های همگون ساده‌تر است زیرا، یافتن نیازهای آنها ساده تر می شود (Booth,۲۰۰۴).

● موانع پیش روی بازاریابی

بازاریابی ثمربخش در راستای تشخیص و تدوین هدفهای سازمان و مطابقت آن با راهبرد اجرایی امکان پذیر است. به منظور انجام مؤثر بازاریابی، ابتدا باید اجزای آن را به درستی شناخت. ملاحظه نکردن هر یک از اجزای آن، به منزلة شکست حتمی سازمان است. باید به خاطر داشت، بازاریابی تنها تبلیغات نیست. شناخت صحیح جامعه مخاطب و کاربران، لازمه اصلی این امر است و همواره باید این نکته را مد نظر داشت که بدون وجود بازار هدف یا استفاده کنندگان، کلیة این فعالیتها بیهوده و بی‌ثمر است. اغلب کتابخانه‌ها به بازاریابی کتابخانه‌های خود نمی پردازند و شیوه‌های بازاریابی را نمی شناسند و در واقع نمی دانند چگونه به انجام آن بپردازند. بازاریابی نیز همانند هر فعالیت اجتماعی و یا اقتصادی دیگر، ممکن است دستخوش اشتباهاتی گردد که انجام موفقیت آمیز آن را به مخاطره اندازد. خطاها و چالشهای پیش رو در این زمینه عبارت است از:

▪ مدلهای قدیمی

بسیاری از کتابخانه‌ها تنها با باید ها سر و کار دارند. برای مثال، دانش آموزان و دانشجویان باید از کتابخانه و امکانات آن استفاده کنند، یا اساتید باید دانشجویان را برای استفاده از کتابخانه ترغیب نمایند و یا کودکان باید به کتابخانه بیایند تا چیزهایی در مورد کتاب بیاموزند و یا مدیران باید از کتابخانه برای دریافت اطلاعات مدد بگیرند.

▪ تصورهای قدیمی

این باور غلط وجود داشته است که کتابخانه‌ها برای خدمات خود به بازاریابی به هیچ شیوه خاصی نیاز ندارند، زیرا اهمیت آن در جامعه برای همگان آشکار است.

▪ انتظارات قدیمی

محدودیتی است که کتابخانه‌ها با ارائه منابع به شکل کلاسیک مانند کتاب و برنامه‌های مورد استفاده کودکان ایجاد می کنند و در فعالیتهای مربوط به برآوردن نیازهای اطلاعاتی پیچیده‌تر تلاشی انجام نمی‌دهند.

▪ نبود دانش مورد نیاز در مورد بازاریابی

بسیاری از کتابخانه‌ها به علت نداشتن دانش کافی دربارة بازاریابی و نحوه انجام آن، به بازاریابی خدمات خود نمی‌پردازند.

▪ سردرگمی۱

سردرگمی در مورد مفهوم واژه بازاریابی؛ زیرا بسیاری از واژه‌های مرتبط با بازاریابی را می‌توان به جای یکدیگر به کار برد؛ مانند ترفیع یا روابط عمومی، برنامه‌های جذب مخاطبان و بازاریابی . همچنین، در مورد استفاده از بازاریابی که در بخش تجاری مطرح است، برای بخش غیرانتفاعی مانند کتابخانه تردید وجود دارد.

▪ ترس و نگرانی

کتابخانه‌ها از به کار گیری مباحث مطرح در بخشهای تجاری که نیازمند صرف وقت و هزینه زیاد است، دچار ترس و نگرانی می‌شوند و از آن فاصله می‌گیرند.

▪ منفعل بودن در مقابل فعال بودن

کتابداران به جای آنکه خدمات کتابخانه خود را ارائه دهند و ارزشهای آن را یادآور شوند، منتظر ورود مراجعان می‌مانند و به جای تلاش برای برآوردن نیازهای اطلاعاتی مراجعان، تنها با امکانات موجود به سرویس‌دهی می‌پردازند.

▪ فعالیتهای پیچیده و مرکب

بازاریابی عبارت است از فعالیتهای پیچیده و مرکب برای کتابداران، زیرا حیطه عملکرد آن از محصولات وخدمات و نیز از کتاب تا اینترنت گسترده است. همچنین، تنوع مخاطبان آن نیز عامل دیگری است که از کودکان تا بزرگسالان و از نهادهای دولتی تا بخش تجاری و از دانشجویان تا اعضای هیئت علمی را در بر می‌گیرد.

▪ کمبود بودجه

کافی نبودن منابع مالی را می توان یکی دیگر از دلایل انجام نشدن بازاریابی دانست، هر چند معمولاً این امر علت اصلی صورت نگرفتن فعالیتهای بازاریابی نیست (Sass, ۲۰۰۱; Zauha, ۲۰۰۱;Shamel. ۲۰۰۲) .

▪ آمیختة بازاریابی

عوامل بازاریابی در اغلب متون، متشکل از چهار جزء اصلی تحت عنوان «آمیخته بازاریابی» ذکر شده است. استفاده از واژه «آمیخته» از این جهت است که بازاریابی در واقع از یکایک اجزای فوق تشکیل می شود و ترکیبی از این چهار مقوله نیست. این چهار آمیخته که تحت عنوان چهار Ps نیز نامیده می‌شوند، عبارتند از:

۱( محصول((Product

۲) بها

Price (۳.مکان

Place) (۴. ترفیع (Promotion)

Owens, ۲۰۰۲; Booth, ۱۹۹۹; Leisner, ۱۹۹۵; Bradford, ۱۹۹۳)، حریری، ۱۳۷۸(

«وبر»[۱۷] (۲۰۰۱) به چهار آمیخته بازاریابی یا PS۴، دو P دیگر نیز می افزاید که عبارت است از «مردم» (People) و «فرایند» (Process). وی در مورد عامل اول امر معتقد است برای افرادی که از مهارتهای لازم بی‌بهره‌اند و یا انگیزه لازم را ندارند، بهترین خدمات اطلاعاتی نیز غیر قابل استفاده است. همچنین «فرایند» یا پردازش یعنی مراحل تنظیم و قابل استفاده نمودن یک سند یا مدرک را یکی دیگر از عوامل مؤثر بازاریابی می‌شمارد.

دکتر سودابه شاپوری۲

منابع

ـ حریری ، نجلا (۱۳۷۸). «بازاریابی و روابط عمومی در کتابخانه‌ها». پیام کتابخانه. سال نهم، دوره دوم.

ـ روستا، احمد(۱۳۸۱). مدیریت بازاریابی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت).

ـ کوک، آلیسیون(۱۳۸۲). راهنمای یافتن اطلاعات با کیفیت در اینترنت، راهبردهای گزینش و ارزیابی، ترجمه مهدی خادمیان. مشهد: انتشارات کتابخانه رایانه‌ای.

-Aabo, Svanhild.(۲۰۰۵). Are Public Libraries Worth their Price? New library World. Vol.۱۰۶, No.۱۱/۱۲. p.۴۸۷-۴۹۵. [Online] Available : http://www.Emerald%۲۰FullText%۲۰Article%۲۰

-Almeida, Caroline De.(۱۹۹۷). Is There a Public Funding Crisis?. New Library World. Vol. ۹۸. No.۴.

-Booth,Jennifer.(۱۹۹۳). Marketing Public Library Services: The gap between Theory and Reality in Britain.Library Management. Bradford.Vol.۱۴,No.۱.

-Bushing, Mary. C. (۱۹۹۵). The Library s Product and Excellence. Library Trends. Vol. ۴۳. No. ۳. P.۳۸۴-۴۰۰.

-Cavill, Pat. (۱۹۹۸).Public libraries, Marketing, Advocacy.[Online]Available: http://www.sla.org/chapter/cwcn/wwest /v۱n۳/cavilll۳.htm

-Denny, Lorraine.(۲۰۰۱). Marketing Your Library for Competitive Advantage.[Online] Available: http://conferences.alia. org.au/libtec۲۰۰۱/papers/denny

-Glosiene, Audrone. (۱۹۹۷). Marketing or Public Relations: A Strategic Choice for Lithuanian Libraries.۶۳th IFLA conference. Copenhagen.

-Hawcroft,Roger.(۱۹۹۹). The Relevance of Marketing for Libraries in the Not- For Profit Sector:A Review. Marketing for libraries. [Online] Available: http://www.geocities.com/Athens/ ۱۲۶۰/Market.htm

-Kassel, Amelia.(۱۹۹۹). How to Write a Marketing Plan . Computers in Libraries.Vol. ۱۳, No.۵.

- Kinnell, Margart; MacDougall, Jennifer.(۱۹۹۲).Marketing Public LibraryServices- Opportunities for Change. Library Management. Vol.۱۳, No.۴.

-Kotler,P.(۱۹۶۹). Broadening the Concept of Marketing. Journal of Mraketing Vol.۳۳.No.۱.

-Leisner,Tony.(۱۹۹۵). Should Libraries Engage in Marketing?. ۶۱st IFLA General conference – August ۲۰-۲۵. [Online] Available: http://www.ifla.org/IV/Ifla/۶۱/۶۱-leit.htm

-Owens, Irene.(۲۰۰۳). Marketing in Library and Information Sciences. Strategic Marketing in Library and Information Science. New York: Haworth Press.Inc.p.۵-۳۱

-Renborg, Greta.(۱۹۹۷) Marketing Library Services. How it All Begin . ۶۳th IFLA conference. Copenhagen.

-Rowley, Jennifer.(۱۹۹۸). Promotion and marketing communications in information marketplace. Library Review.Vol.۴۷, No.۸ .p.۳۸۳-۳۸۷.

-Sass, Rivkah. K.(۲۰۰۲). Marketing the Worth of your Library. Library Journal. Vol.۱۵. [Online] Available: http://library journal.reviewnews.com/index.asp?layout=article& article= ca۲۲۰۸۸۸

-Shamel, Cynthia L.(۲۰۰۲) Building a Brand: Got Librarian? . Searcher. Vol.۱۰, No.۷. http://www.infotoday.com/searcher/julo۲ /shamel.htm

-Sigman, Kelly. Krice. (۱۹۹۵). Kissing in the Dark.: Promoting and Communicating in a Public Library Setting. Library Trends. Vol.۴۳, No.۳. P. ۴۱۸-۴۳۰.

-Siess, Judith.(۲۰۰۳).Visible Librarian: Asserting Your Value with Marketing and Advocacy.American Library Association.Chicago.

-Tovote ,Christiana.(۱۹۹۷). The Importance of Being Visible. Marketing Library Services in a Changing Society. [Online] Available: http://www.mb.sik.si/tovoto۳.htm

-Webber, Sheila.(B) .(۲۰۰۱).The Marketing Mix. [Online] Available: http://dis.shef.ac.uk/sheila/marketing/sources

-Weingand, Darlene E.(۱۹۹۵.a). Preparing for the New Millennium: The Case for Using Marketing Strategies. Library Ternds.Vol.۴۳.; No. ۳. p.۲۹۵- ۳۱۷.

-Weingand, Darlene E.(۱۹۹۵.b). What Do Products/Services Cost? How Do We Know?. Library Trends. Vol.۴۳.; No. ۳. p.۴۰۱-۴۱۷.

-Zauha,Jan; Samson, Sue; christin,Cindy. (۲۰۰۱) Relevancy and Libraries in the Consumer Age. PNLA Quarterly. Vol.۶۶. p.۸-۱۴.

۱. Marketing

۲. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن.

۱. Marketing.

۱. Sass.

۲. Shamel.

۱. Samual Swett Green.

۲. Improved personal relations between librarians and readers.

۳. Milwaukee.

۱. Mary Titcombe.

۲. Library and Public.

۳. Sarah Wallace.

۴. ُPublic Library Extention Activities.

۵. Kottler.

۶. Marketing for Nonprofit Organizations.

۷. Strategic Marketing for Libraries.

۱. Katller.

۲. Denny.

۱. Confusion.

۱. Webber.

۱. Leisner، استادیار خدمات بازاریابی دانشگاه ایلینویز.

۲. Weingand.

۱. Kinell.

۲. Intangibility.

۳. Inseparability.

۴

۴. Perishability.

۱. Heterogenity.

۲. Booth.

۱. Contents.

۲. Cost.

۳. Owens.

۴. Cost- benefit.

۵. Return on investment.

۱. Present value analysis.

۲. Payback period.

۳. Sirkin. Quoted in:Booth,۱۹۹۳.p.۳.

۱. Cost finding for public libraries.

۱. Revealed preferences.

۲. Stated Preferences.

۱. Model Statement of Standards.

۱. Virtual library.

۲. Siess.

۳. Baltimore

۱. در متون فارسی مربوط به حوزه بازاریابی، در انتخاب واژه ترفیع به عنوان معادلی برای (Promotion)اجماع وجود دارد.

۱. Public Relations.

۲. Advertisement.

۳. Publicity.

۱. Brochures.

۲. Business Cards.

۳. Newsletters.

۴. Press Releases.

---