اثری پیچیده که زیبایی ذهنی روانپریش را تصویر می کند

نگاهی به فیلم آسمان زرد کم عمق , ساخته بهرام توکلی

آسمان زرد کم‌عمق یک فیلم خاص در سینمای ایران است، زبرا قراردادهای ضمنی ما از تعریف سینمای ایران را به چالش می‌کشد. از هنگامی که گونه‌ای سینمای موج نو با فیلم تاثیر گذار «طبیعت بیجان» متولد شد، تا هنگام ساخت فیلم «خانه دوست کجاست» روندی در سینمای ایران شکل گرفت که اوج سینمای ایران را در ساخت آثاری با یک خط روایی بسیار ساده و روان به دور از هر نوع پیچیدگی داستانی تصویر می‌کرد. تاثیر این روند حتی امروز در فیلم‌هایی مانند «آقای‌هالو»، «گاو» و یا حتی آثاری مانند «هیچ»، «سعادت‌آباد»،« یک حبه قند» و «جدایی نادر از سیمین» قابل بررسی است. همه این فیلم‌ها دارای خط داستانی ساده و روانی به دور از هر نوع پیچیدگی روایی هستند که بدنه اصلی سینمای ایران را شکل داده‌اند. این نوع فیلمسازی اکنون آنچنان در سینمای ایران نضج گرفته است که هر دو‌گونه سینمای تجاری (که به سینمای بدنه معروف شده است) و سینمای هنری (که به سینمای تجربی، سینمای معنوی و ... معروف شده است) را در بر دارد و هر چه از آن می‌گذرد تاکید بر اینگونه روایت سینمایی چنان به نهادینگی نزدیک می‌شود که آنچه غیر از این است را پس زده و کنار می‌گذارد.

در واقع اصرار بر تولید فیلم‌هایی با این مشخصه تعریفی ضمنی و ذهنی را برای سازنده و مخاطب سینمای ایران به وجود آورده است که جا را برای گونه‌های دیگر تنگ کرده و حق حیات را از آن‌ها گرفته است تا حدی که دیگر اطمینان فیلمساز ایرانی به توانایی فنی‌اش برای ساخت آثاری با شیوه‌های دیگر از او سلب شده و با وجود آگاهی از علاقه مخاطب به تماشای دیدن آثار دیگر گونه‌های سینمایی باز هم جرات ساختن چنین آثاری را به دل راه نمی‌دهد.

امروز به دلیل دسترسی آسان و توان فنی بالای سینمای آمریکا، مخاطب ایرانی با فیلم‌های سینمایی آمریکایی که خط روایی داستانی در آن‌ها از پیچیدگی بالایی برخوردار است آشنایی دارند و اینگونه سینمایی را در کنار دیگر گونه‌هایی که در صنعت سینمای آمریکا ساخته می‌شود به عنوان فیلم‌های‌هالیوودی دنبال می‌کنند. «باشگاه مشت زنی» نمونه‌ای از اینگونه آثار سینمایی است که با اقبال زیادی نیز روبرو بوده است. نکته اینجاست که صنعت سینمای آمریکا هرگز به یک گونه روایی در سینما بسنده نکرده است و گونه‌های متفاوت همزمان در این سینما مطرح هستند.

اما در این میان در سینمای ایران نیز هر از چند گاهی تلاش‌های متفاوتی شکل می‌گیرد که برخلاف آن طرح کلی ضمنی ذهنی است. «آسمان زرد کم‌عمق» یکی از همین دست آثار است که روندی متفاوت را نشان می‌دهد. در وهله نخست باید گفت که «آسمان زرد کم‌عمق» یک فیلم روانشناختی با پیچیدگی داستانی زیاد و قابل توجه است، البته، نکته ای که باید به آن توجه داشت این است که در «آسمان زرد کم‌عمق» این ساختار روایت است که دچار پیچیدگی شده است و مضمون را در خود مغلق و گم کرده است در حالی که تا کنون سینمای ایران به دنبال ساختار روایی ساده برای بیان مضمونی بود که به نظر فیلم سازمغلق و گم بوده است که البته نمونه عالی این شیوه یعنی ساختار روایی ساده برای بیان مضمونی که به نظر فیلم ساز مغلق و گم می‌آید یا دریافتی مغلق و گم از آن دارد را می‌شود در فیلمی مانند «پری» جست.

«آسمان زرد کم‌عمق» ساختار روایی پیچیده ای دارد که با جابجایی‌های متعدد درزمانی و مُدرِک فیلم حاصل می‌شود و همین امر موجب می‌شود تا تمام حواس تماشاگر برای دریافت کامل داستان و حل کردن معمای ناشی از این روایت پیچیده داستان در سراسر فیلم به آن جلب باشد. همین امر موجب شده است تا «آسمان زرد کم‌عمق» برای مخاطب فیلمی غریب باشد زیرا با تعریف ضمنی ذهنی‌اش مطابقت ندارد. او که عادت کرده است تا در یک ساختار روایی ساده و سهل به تماشای گفتاری مغلق بنشیند، اکنون با ساختاری پیچیده روبروست که نیازمند تمام توجه اش است. این جلب توجه تماشاگر و متمرکز نگه داشتن او بر روی فیلم تا پایان آن، یک ویژگی اصلی و اساسی است که ناشی از فیلمنامه خوب و کارگردانی درست اثر به شکل توام است، زیرا اگر یکی درست نباشد دیگری نیز نمی‌تواند درست عمل کند. البته فیلمنامه‌نویس آسمان زرد کم‌عمق و کارگردان آن یکی است، اما باید به یاد داشت که بهرام توکلی دانش‌آموخته کارشناسی ارشد فیلمنامه‌نویسی از دانشگاه تربیت مدرس است و همین امر موجب شده است تا او در مقام فیلمنامه‌نویس درست عمل کند و بتواند اثری درخور توجه بسازد. اما این تنها پیچیدگی فیلمنامه آسمان زرد کم‌عمق نیست که از آن فیلمی درخور توجه ساخته است. بلکه پرداخت کامل شخصیت در این فیلم نیز قابل توجه است. فیلم تصویر کامل و درستی از رابطه عاشقانه و درونمایه نحوه تفکر فرد روانپریش ارایه می‌کند و برخلاف تصویر قالبی که بیشتر فیلم‌های سینمایی از بیماری روانی ارایه می‌کنند، سعی دارد تصویری ازروند درک بیمار یا به عبارتی دنیای درونی یک روانپریش را تصویر کند.

به بیان دیگر، آسمان زرد کم‌عمق در بین فیلم‌های سینمایی که در ایران ساخته شده است، کامل‌ترین روایت از یک روانپریش را برای مخاطب به نمایش می‌گذارد زیرا از قالب کلی روایی سینمایی ایران که بر همه چیز آن سایه انداخته است دور شده و ساختار روایت را هماهنگ با مضمون روایت کرده است.

با این وجود این تنها ساختار روایی آسمان زرد کم‌عمق نیست که از آن اثری پیشرو و منحصر به فرد در سینمای ایران ساخته است. بلکه زیبایی شناسی تصویری اثر نیز یکی دیگر از ویژگی‌های این اثر است که آن را بدل به فیلمی خاص می‌کند. در واقع در سینمای ایران از زمان ساخت فیلم «قیصر» روندی شکل گرفت که تصویری ضمنی از جنوب شهر کثیف و تخریب شده را به عنوان یک قالب تصویری از ایران نمایش داده است. این تصویر شهر کثیف و تخریب شده را می‌توان به شکلی اغراق شده در فیلم‌هایی متاخری مانند «آواز گنجشک‌ها»، «پذیرایی ساده» و «جدایی نادر از سیمین» جست. تصویر ارایه شده از ایران در این فیلم‌ها مملو از اغتشاش بصری، چرک و کثیف است و زیبایی‌شناسی زشتی را تبلیغ می‌کند. اما در «آسمان زرد کم‌عمق» با وجود آن که روایت داستانی در یک خانه مخروبه رو به ویرانی انجام می‌گیرد، اما در تضاد با این تصویر همواره دوربین به دنبال ارایه یک تناسب زیبایی شناختی است که با روایت شکلی از دهشت درونی که با نابودی و مرگ توام است هماهنگ با شکلی از زیبایی که در سراسر تصویر فیلم به خصوص با اینسرت‌های تصویری از شمال ایران ممکن می‌شود، انسجام می‌گیرد و همین امر موجب می‌شود تا فیلم اثری زیبا از نظر بصری باشد.

تاکید بر زیبایی بصری نماهای مختلف فیلم، در سراسر آن وجود دارد. به شکلی که حتی هنگامی که داستان فیلم به شکلی موکد در خانه متروک و رو به ویرانی می‌گذرد، باز هم نوعی زیبایی برگرفته از نقاشی آبستره اکسپرسیونیستی در قاب نماهای فیلم نمایان می‌شود و قاب عکس‌هایی را شکل می‌دهد که در ساختار روایی فیلم از نقش مهم و کلیدی برخوردار می‌شوند.

مساله زیبایی تصویری یک اثر سینمایی مساله مهمی در سینمای کنونی دنیا است، زیرا پرده‌های بسیار عریض سینمایی، با کیفیت بالای تصویری که جزئی‌ترین جزئیات تصویر را نشان می‌دهد موجب می‌شود تا هر بی‌دقتی در انتخاب نما یا چینش تصویر خود را به شکل یک عیب یا نازیبایی بزرگ و دو چندان شده نشان دهد. اما تصویر در فیلم آسمان زرد کم‌عمق این چنین نیست، بلکه زیبا و چشم‌نواز است، به خصوص در اینسرت‌های تصویر شمال در فواصل زمانی مناسب، این زیبایی دو چندان خود را به رخ می‌کشد و موجب تنفس بصری مخاطب می‌شود.

گرایش به زیبایی تصویر امری است که در سینمای ایران به خصوص در نمای شهری چندان مورد توجه نبوده است در حالی که اکنون می‌توان روندی از آغاز این توجه را در فیلم‌هایی مانند «آسمان زرد کم‌عمق» جستجو کرد.

به این ترتیب آسمان زرد کم‌عمق را می‌توان یک اثر با ویژگی‌های خاص دانست که می‌تواند آغاز تغییری در نگرش و تعریف ضمنی ذهنی رایج درباره سینمای ایران باشد.

این فیلم نوع دیگری از رویکرد سینمایی را ارایه می‌کند که در آن فانتزی‌های ذهنی و پیچیدگی‌های آن اهمیت بالایی دارد و در تضاد با شیوه رایج سهل و آسانی دارد که تا‌کنون رایج بوده است.

آسمان زرد کم‌عمق تلاش دارد تا مخاطب خود را در یک دنیای روایی پیچیده مغروق کند تا درک کاملی از ماهیت یک ذهن روانپریش را برایش بوجود آورد. این توجه به ایجاد فضای ادراکی مناسب برای تجربه یک پدیده یکی دیگر از مشخصه‌هایی است که «آسمان زرد کم‌عمق» را بدل به اثری متفاوت می‌کند، زیرا روند کلی سینمای ایران سخن گفتن درباره پدیده‌ها را تا کنون تبلیغ کرده است، این روند یعنی سخن گفتن درباره پدیده‌ها را می‌توان از دیرباز تا‌کنون با فیلم‌هایی مانند «سر به مهر» جستجو کرد، اما در «آسمان زرد کم‌عمق» سخن گفتن از پدیده مطرح نیست بلکه آنچه مطرح است این است که فیلم به عنوان یک اثر هنری فضای درک پدیده را برای مخاطب مهیا کند، یعنی فیلم بدل به رسانه‌ای شوند که امکان تجربه و درک یک پدیده را برای مخاطب فراهم کند به جای آن که درباره پدیده داستانی روایت کند یا به بیان دیگر سخن بگوید.

ایجاد امکان درک یک پدیده یا فضا سازی یکی از عواملی است که در سینمای ایران به شکل غایی همواره مغفول بوده است زیرا این کار موجب می‌شود تا ساختار روایی اثر به فراخور مضمون دچار تغییر شود و به سمت پیچیدگی میل کند در حالی که این امر مغایر تعریف ضمنی ذهنی رایج درباره سینمای ایران است.

در نهایت «آسمان زرد کم‌عمق» یک اثر با ساختار روایی پیچیده در سینمای ایران است که روندی برخلاف جریان‌های رایج و غالب سینمایی کشور ارایه می‌کند، این اثر از این منظر خاص است و نیازمند توجه ویژه است. برخلاف روند گذشته سینمای ایران که نوعی نگرش محلی و مصرفی اجتماعی داشت، آسمان زرد کم‌عمق رویکردی جهانی دارد و تلاش می‌کند تا زبان سینمایی کشور را به درجه‌ای از شاخصه‌های گفتاری نزدیک کند که تنها جذابیت‌های منطقه‌ای و محلی موجب اقبال آن نباشد بلکه تجربه حاصل از تماشای فیلم موجب اقبال آن رافراهم کند.

«آسمان زرد کم‌عمق» یک اثر با ویژگی‌های خاص است که می‌تواند آغاز نوع و گونه جدیدی در سینمای ایران به شمار آید و زاویه جدیدی در سینمای ایران ایجاد کند که در عین برخورداری از ویژگی‌های تصویری و روایی خاص تصویری ضمنی و ذهنی رایج درباره سینمای ایران را دستخوش تغییر کند. این فیلم یک اثر تاثیرگذار است به شرط آن که با دقت دیده شود و این امر تنها با تغییر عادت فرهنگی ما به دیدن آثار سهل و ساده ممکن می‌شود، زیرا آسمان زرد کم‌عمق سهل و ساده نیست، برعکس اثری پیچیده و زیبا است.

نویسنده : پریس تنظیفی