علما؛ پیشگامان مبارزه مدنی

کسروی از امتیاز ننگین توتون و تنباکو به عنوان نخستین تکان در توده ایرانیان یاد نموده ؛ موفقیت آنرا در درجه اول مرهون علما میداند .
داستان از این قرار است که در سال ۱۲۶۸ ، ناصرالدین …

کسروی از امتیاز ننگین توتون و تنباکو به عنوان نخستین تکان در توده ایرانیان یاد نموده ؛ موفقیت آنرا در درجه اول مرهون علما میداند .

داستان از این قرار است که در سال ۱۲۶۸ ، ناصرالدین شاه طی قراردادی ؛ در قبال دریافت سالیانه ۱۵۰۰۰ لیره و ۲۵% سود ویژه ؛ امتیاز خرید ؛ فروش و صادرات کل محصول توتون و تنباکوی ایران را به یک فرد انگلیسی واگزار نمود.

هنوز مدتی از انعقاد این قرارداد نگذشته بود که نارضایتی ها در ملت آغاز شد . مردم میدیدند تمام محصول توتون و تنباکویی را که به سختی میکارند؛ باید به بهایی اندک به یک بیگانه بفروشند و سپس برای استفاده خود ؛ به بهایی گزاف آنرا از همان نفر خریداری نمایند.

ثانیا این امتیاز بسیار تحقیر آمیز بود . چرا که در همان زمان , عثمانی که محصول توتون و تنباکویش به مراتب کمتر از ایران بود ؛ تنها امتیاز فروش داخلی خود را به یک کمپانی در قبال دریافت سالانه ۷۰۰۰۰۰ لیره و ۲۰% سود حاصل واگزار نموده بود .

ثالثا ؛ آمد و شد فراوان اروپائیان به ایران؛ مردم را نگران از نقشه ای شوم از طرف استعمار نموده بود و بیم آن میرفت در پس این قرارداد؛ نقشه تبدیل ایران به مستعمره ترسیم شده باشد . چنانکه در یکی از شبنامه ها و اعلامیه های آن زمان آمده است:

...مستاجر تنباکو را چه واداشته که همچو بنای عظیمی به اسم محل تنباکو, در نقطه باغ ایلخانی که مشرف بر تمام شهر و ارک و سایر نقاط این شهر است بنماید؟ قریب چهار ذرع عرض دیوار از گچ و آجر ساخته اند مانند کشتی زره پوش توپ بر او گردش میکند...

... از کجا میتوان اطمینان تحصیل نمود که دربارهای قماش و تنباکو و غیره ؛ توپ و تفنگ به این محل حمل ننمایند که در مقام حاجت ؛ به کار برند و تمام شهر را در آن واحد خراب و منهدم سازند؟ به اسم مفتش تا سی تومان به سرکرده ها دادن و غلام ها را در اطراف مهیا ساختن ؛ دلیل واضحی است بر طول آمال و بلندی خیال, و دفع ضرر مظنون بلکه محتمل عقلا لازم ...

۱) اعتراض

مردم در ابتدا ابراز ناخشنودی نمودند . بازرگانان به میانجیگری امین الدوله ؛ به شاه نامه نوشتند و اعتراض نمودند . اما از آنجا که خود شاه این امتیاز را داده بود ؛ نتیجه ای حاصل نشد.

۲) شورش

در نتیجه نادیده گرفته شدن ؛ اعتراض تغییر ماهیت داده و صورت جنبش به خود گرفت . ابتدا مر دم تبریز برخاستند . آنان آگهی های کمپانی را از روی دیوارها پاره کرده به جای آن اعلامیه های اعتراضی می چسباندند. شاه از امیرنظام گروسی (والی وقت تبریز) خواست جنبش مردم را سرکوب کند.اما او قبول نکرد و از منصب خویش کناره گرفت.

پس از تبریز مردم در اصفهان و تهران دست به شورش زدند . در تبریز حاجی میرزا جواد ؛ در اصفهان آقا نجفی و در تهران میرزا محمد حسن آشتیانی پا در میان داشتند . از سامرا میرزا محمد حسن شیرازی تلگرافی به شاه فرستاد و او را متوجه زیانهای قرارداد نموده ؛ خواستار لغو آن گردید.

تحت این فشارها؛ شاه تنها راضی به اصلاح قرارداد شد به صورتی که فقط صادرات در دست طرف انگلیسی باقی بماند. اما مردم راضی به این نبودند و خواستار لغو کامل آن بودند .

۳) مبارزه مدنی

علما چاره دیگری اندیشیدند . میرزای شیرازی فتوا به حرام بودن استعمال توتون و تنباکو داد و همینکه خبر این فتوا به شهرها رسید؛ مردم همگی استقبال نموده , قلیان ها و چپق ها را کنار گزارده و مغازه های توتون و تنباکو فروشی را تعطیل نمودند .

این وحدت و یکپارچگی بین علما و مردم ؛ بیگانگان را به شگفتی واداشت و شاه را وادار به تسلیم در برابر خواست ملت گردانید و در دی ماه سال ۱۲۷۰ شاه با پرداخت ۵۰۰۰۰۰ لیره تاوان از بانک شاهنشاهی امتیاز را به طور کامل لغو نمود.

مهدی بی همتا