اهداف نزول قرآن

قرآن فرستاده خدای شکست ناپذیر و مهربان است تا کسانی را که پدرانشان بیم داده نشده اند بیم دهی زیرا ایشان غافل اند در این آیه, نجات مردم از غفلت, هدف قرآن تلقی شده است و برای تحقق چنین هدفی می فرماید باید مردم بیم داده شوند تا به هوش آیند و از غفلت رهایی یابند

قرآن مجید برای نزول خود اهدافی را ذکر کرده است. این اهداف در سه مجموعه قرار می‏گیرند: بخشی ناظر به بعد بینش و فکر انسان است، بخشی‏دیگر به‏گرایش‏های انسان توجه دارد و بخش سوم، رفتار انسان را مد نظر قرار داده است. گزارشی از این سه بخش در پی می‏آید:

الف) اهداف قرآن در بعد بینش

۱) رهایی از غفلت

قرآن مجید یکی از اهداف خود را نجات انسان از غفلت معرفی می‏کند: «تنزیل العزیز الرحیم لتنذر قوما ما انذر آباؤهم فهم غافلون» (یس:۶)؛ قرآن فرستاده خدای شکست‏ناپذیر و مهربان است تا کسانی را که پدرانشان بیم داده نشده‏اند بیم دهی؛ زیرا ایشان غافل‏اند. در این آیه، نجات مردم از غفلت، هدف قرآن تلقی شده است و برای تحقق چنین هدفی می‏فرماید: باید مردم بیم داده شوند تا به هوش آیند و از غفلت رهایی یابند.

انسان برای رسیدن به کمال واقعی خود، باید در چندراهی‏ها، راه صحیح را برگزیند و برای گزینش، باید به راه‏های گوناگون و سود و زیان هر یک توجه داشته باشد؛ ولی گاهی انسان در اثر سرکشی غرایز، به‏گونه‏ای می‏شود که تا حد حیوان تنزل می‏کند و از توجه به راه‏های گوناگون غافل می‏شود. این غفلت ریشه بسیاری از گمراهی‏ها و انحرافات است.

قرآن مجید در توصیف جهنمیان می‏فرماید: «اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون» (اعراف:۱۷۹)؛ این گروه با آنکه چشم و گوش و عقل دارند از آنها بهره نمی‏گیرند؛ همانند چهارپایان، بلکه از آنان نیز گمراه‏ترند؛ زیرا اینان غافلان‏اند. انسان در اثر غفلت، اصلا توجه خود را به خدا، معارف حق و راه‏های تکامل از دست می‏دهد، تا چه رسد به آنکه آنها را برگزیند و بدان‏ها دل بندد و در مسیر آن‏ها حرکت کند. قرآن می‏فرماید: برخی انسان‏ها از خدا، ۱ آخرت‏ ۲ و آیات الهی، ۳ که نقش بسزایی در سعادت آنان دارد، غافل شده‏اند، باید به آن توجه کنند.

۲) به یادآوردن فراموش شده‏ها

خداوند بزرگ از راه فطرت، عقل و وحی، حقایقی را در اختیار بشر قرار داده، ولی انس با دنیا، لذایذ مادی و وسوسه‏های شیطانی و هواهای نفسانی سبب شده است که آن حقایق را فراموش کند. قرآن یکی از اهدافش به یاد آوردن آن حقایق است: «ان هو الا ذکر للعالمین» (تکویر:۲۹)؛ قرآن برای جهانیان جز یادآوری چیز دیگری نیست. قرآن مجید بر این باور است که انسان‏ها امور بسیاری را فراموش کرده‏اند. خداوند متعال، ۴نعمت‏های او، ۵ آیات الهی، ۶ پیمان و میثاق خدا، ۷ معارف و احکامی که از سوی پروردگار در اختیارشان قرار گرفته است، ۸ معاد و روز جزا ۹ و اعمالی که خود انجام داده‏اند ۱۰ اموری است که انسان در طول زندگی خود آنها را فراموش می‏کند و ضرورت دارد که کسی آنها را یادآوری کند. برخی از انسان‏ها گاه در اثر فراموشی خدا، خود را نیز فراموش می‏کنند و دچار از خود بیگانگی می‏شوند؛ «نسوالله فانساهم انفسهم» (حشر:۱۹)؛ خدا را فراموش کردند، خداوند هم آنان را نسبت‏به خودشان دچار فراموشی ساخت.

انسانی که خود را فراموش می‏کند دیگری را، که بر او حاکم شده و در او نفوذ کرده است، خود می‏پندارد. او فکر می‏کند که خودش می‏خواهد و خودش تصمیم می‏گیرد، ولی در واقع، او نیست که تصمیم می‏گیرد؛ هوای نفس، شیطان و انسان‏هایی که او را مسخ کرده‏اند به او دستور می‏دهند، دردهای دیگران را، که دشمنان او هستند، درد خود می‏داند و درمان آنها را درمان خود می‏پندارد؛ زیرا آنها را خود پنداشته است. او به دنبال هوای نفس و شیطان می‏رود و می‏گوید: دلم می‏خواهد، خودم چنین تشخیص داده‏ام؛ «کالذی استهوته الشیاطین فی الارض حیران» (انعام:۷۱)؛ مانند کسی که شیطان‏ها او را فریفته‏اند و عقل و دلش را ربوده‏اند سرگردان است، «کالذی یتخبطه الشیطان من المس» (بقره:۲۷۵)؛ مانند آن که شیطان او را مس کرده، در او نفوذ نموده، تحت‏سلطه خود درآورده، او را از تعادل خارج کرده است و توان حرکت در مسیر تکامل خود را ندارد. قرآن راه نجات از خودفراموشی و از خود بیگانگی را «یاد خدا» و فراموش نکردن او می‏داند. اگر انسان خدا را به یاد آورد خداوند هم او را یاد می‏کند: «فاذکرونی اذکرکم واشکروا لی و لا تکفرون» (بقره:۱۵۳)؛ پس مرا (خدا را) یاد کنید، من هم شما را یاد می‏کنم و مرا سپاس گویید و کفر نورزید. اگر خدا انسان را یاد کند از خودفراموشی نجات می‏یابد.

۳) ارائه بینش‏های صحیح و ضروری

انسان‏ها در شناخت خدا و جهان دچار برداشت‏های نادرستی شده‏اند و در بسیاری از موارد، شناخت صحیحی از جهان، خود و خدا ندارند، چنان که در موارد بسیاری نمی‏توانند با اتکاء به ابزارهای شناخت‏بشری شناخت‏های لازم را به دست آورند؛ «و ما اوتیتم من‏العلم الا قلیلا» (اسراء:۸۵) قرآن مجید می‏فرماید: ما قرآن را فرو فرستادیم تا همه شناخت‏های صحیح و لازم برای هدایت انسان به کمال واقعی‏اش را در اختیار او قرار دهیم؛ «و انزلنا الیک الکتاب تبیانا لکل شی‏ء.» (نحل:۸۹) اصلا دلیل آمدن پیامبران: همین بوده است که بشر از دست‏یابی به همه شناخت‏های لازم و صحیح، که برای سعادت وی ضروری می‏باشد، ناتوان است.

۴) ارائه دلایل‏روشن بر بینش‏های صحیح و ضروری

انسان برای پیمودن مسیر صحیح کمال نیازمند آن است که راه درست و صحیحی را، که به کمال واقعی او منتهی می‏شود، به او نشان دهند و بر صحیح بودن آن راه، دلیل روشن و قطعی نیز داشته باشد تا عقلش سیراب گردد، به پیمودن مسیر او را فرمان دهند و در طول راه دچار تردید و توقف یا عقب‏گرد نشود و در برابر شهوات و وساوس شیطانی از حیث عقلی نلغزد. قرآن کریم هم راه راستین تکامل را نشان می‏دهد و هم با پشتوانه دلایل روشن و یقین‏آور، استواری آن را تضمین می‏کند. قرآن کریم در آیاتی به این حقیقت اشاره می‏کند: «و بینات من الهدی و الفرقان» (بقره:۱۸۵)، «قد جاءکم برهان من ربکم.» (نساء: ۱۷۴)

البته نشان دادن راه به دو صورت ممکن است: نخست آنکه کلیه جزئیات موضوع از سوی قرآن بیان شود و بر آن استدلال گردد. دوم آنکه راهی برای به دست آوردن جزئیات موضوع به ما نشان دهد و بر آن استدلال کند؛ مثلا، راه امامت را در اختیار ما قرار دهد و بر آن استدلال نماید و ما از طریق آن راه، جزئیات را به دست آوریم، بدون آنکه برای هر مساله نیازمند استدلال باشیم. هرچند این آگاهی‏ها غیر از ایمان به آنهاست، ولی علم زمینه ایمان را فراهم می‏سازد و اگر بسیار شفاف باشد و به آن معتقد شود زمینه‏ساز خشیت از خداست؛ «انما یخشی الله من عباده العلماء» (فاطر:۲۸)؛ همانا بندگان دانشمند از خدا می‏ترسند.

۵) تبیین حق از باطل

تبیین مسائل اختلافی و ارائه معیاری برای شناخت‏حق از باطل در مسائل اختلافی و مشتبه، یکی دیگر از اهداف قرآن است: «و ما انزلنا علیک الکتاب الا لتبین لهم الذی اختلفوا فیه» (نحل:۶۴)؛ و ما کتاب را بر تو نازل نکردیم، مگر برای آنکه آنچه را در آن اختلاف کرده‏اند برایشان روشن سازی؛ «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس وبینات من الهدی والفرقان» (بقره:۱۸۵)؛ ماه رمضان است که در آن، قرآن برای هدایت مردم و ارائه نشانه‏های روشن هدایت و معیار تشخیص حق و باطل نازل شده است. با آنکه بسیاری از حقایق از طریق دل، عقل و وحی در اختیار انسان قرار گرفته، ولی وساوس شیطان ۱۱ به شکل‏های گوناگونی جلوه حق را مشوه می‏کنند، حتی در حقایق روشن نیز اختلاف ایجاد می‏نمایند، به گونه‏ای که گاهی انسان‏های پاک‏سرشت نیز از تشخیص حق به طور کامل، ناتوان می‏شوند. قرآن، که کتاب هدایت هر انسان پاک‏سیرت است، برای زدودن زنگارهای وساوس شیطانی از چهره حقیقت، گاه خود به بیان حقایق مورد اختلاف می‏پردازد و گاه میزان و معیار تشخیص حق و باطل را بیان می‏کند؛ مانند ارجاع به اهل ذکر در آیه شریفه «فاسالوا اهل الذکر» (نحل: ۴۲) و یا آیاتی که بر اعتبار عقل، تجربه و حجیت قول پیامبر و امام وجود دارد.

۶) تدبر در آیات قرآن

تدبر و دقت در آیات قرآن در فهم آن نقش بسزایی دارد و در روایات نیز بر آن تاکید فراوان شده و خواندن بی‏تامل و بی‏تدبر، بدون‏خیر واسف‏بار نامیده شده است. درآیه شریفه‏۲۹سوره ص می‏فرماید: «کتاب انزلناه الیک مبارک لیدبروا آیاته»؛ کتاب پربرکتی فرو فرستادیم تا در آیاتش تدبر کنید. در آیه‏۸۳ سوره نساء فهم اعجاز قرآن در هماهنگی را منوط به تدبر دانسته است و در آیه‏ای دیگر می‏فرماید: آیا در قرآن تدبر نمی‏کنند یا بر دل‏ها قفل زده شده است؟ ۱۲ از دو آیه اخیر استفاده می‏شود که تدبر در قرآن زمینه پی بردن به حقانیت آن را فراهم می‏سازد و انسان را به راه صحیح دست‏یابی به کمال رهنمون می‏شود، مگر کسانی را که در اثر گناه بر دل‏هاشان قفل زده باشند.

۷) تفکر

قرآن مجید از «تفکر» بسیار ستایش کرده است و خود از طریق یادآوری یا بیان و توضیح آیات ۱۳ با مثال‏ها و توصیف‏های گوناگون ۱۴ و با گزارش کردن داستان‏ها، به بهترین بیان، ۱۵ و ۱۶مسیر تکاملی خود را شکل دهد و به مقدمه و گذرا بودن دنیا و جاودانگی آخرت پی ببرد و فریفته دنیا نشود و دنیا را هدف قرار ندهد. قرآن در خصوص اینکه هدف از نزول آن تفکر و اندیشیدن است، می‏فرماید: «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم و لعلهم یتفکرون» (نحل:۴۴)؛ و قرآن را به سوی تو فرو فرستادیم تا آنچه را نازل شده است‏برای مردم تبیین کنی و شاید بیندیشند.

۸) به‏کارگیری عقل و فهم

عقل و دل انسان بسیاری از حقایق را درک می‏کند و در عمق جان به آن اعتراف دارد، ولی حاکمیت هواهای نفسانی بر عقل، مانع از توجه به این حقایق و اعتراف به آنها می‏شود. یکی از اهداف نزول قرآن زمینه‏سازی برای به کارگرفتن عقل و فهم است: «انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون» (یوسف:۲)؛ ما کتاب خویش را به صورت خواندنی عربی فرو فرستادیم تا شاید عقل را به کار بندید. در آیه دیگری، می‏فرماید: «انظر کیف نصرف الآیات لعلهم یعقلون» (انعام:۶۹)؛ بنگر که چگونه آیات را بیان می‏کنیم، شاید که دریابند و حقایق را فهم کنند. از آیات شریفه می‏توان این نکته را استفاده کرد که قرآن با ذکر مقررات الهی، ۱۷ هشدار نسبت‏به تلاش شیطان برای گمراهی بشر،۱۸ توجه دادن به معاد ۱۹ و ذکر مثال‏ها ۲۰ در صدد است تا زمینه به کاربندی عقل را در درک حقایق فراهم سازد.

۹) آگاهی از یگانگی خدا

انسان تا به مرحله «توحید در الوهیت» نرسد و معتقد نشود که جز خداوند متعال موجود دیگری شایسته پرستش نیست، اهل نجات نخواهد بود. به همین دلیل، همه پیامبران: مردم را به توحید در الوهیت دعوت می‏کردند. قرآن مجید نیز، که هدفش رساندن مردم به آستانه نجات و سعادت ابدی است، یکی از اهداف نزول خود را آگاه ساختن مردم از توحید در الوهیت قرار داده است و می‏فرماید: «هذا بلاغ للناس... لیعلموا انما هو اله واحد» (ابراهیم:۵۲)؛ این (قرآن) بیان رسائی برای مردم است... تا آنکه بدانند که خدا یگانه معبود و موجود شایسته پرستش است. از مجموع آنچه که در بعد بینش ذکر شد، چنین نتیجه می‏گیریم که قرآن در مرحله اول سعی دارد که انسان را از غفلت و بی‏خبری‏نجات دهد،سپس‏امورفراموش شده رابه خاطرش آورد. در مرحله بعد، زمینه به‏کارگیری عقل و آمادگی برای فهم حقایق را فراهم می‏آورد. پس از آن نیز بینش‏های ضروری و صحیح را در اختیار او قرار داده و بر آن استدلال می‏کند، مسائل مورد اختلاف راتوضیح‏می‏دهد وانسان راتامرحله «توحیددرالوهیت»، که سعادت او در گرو اعتقاد به آن است، به پیش می‏برد.

ب) اهداف قرآن در بعد گرایش

۱) پند دادن

برای آنکه انسان مسیر صحیح سعادت را انتخاب کند، علاوه بر بیرون آمدن از عالم غفلت و فراموشی و به دست آوردن بینش‏های صحیح و ضروری، باید دل او نیز در گرو آن بینش‏ها قرار گیرد، ولی توجه به مادیات و پیروی از هواهای نفسانی دل انسان را سخت و او را سنگ‏دل می‏سازد و آمادگی پذیرش حقایق را از او می‏ستاند. در چنین موقعیتی، ضروری‏ترین عنصر مورد نیاز عاملی است که دل او را رام کند و به حالت فطری نخستین بازگرداند. آن عامل، «پند و موعظه» است. به همین دلیل، یکی از نام‏های قرآن «موعظه» می‏باشد و در آیات گوناگون از اینکه هدف قرآن موعظه کردن است‏سخن به میان آورده است؛ مانند: «یا ایها الناس قد جاءتکم موعظة من ربکم» (یونس:۵۷)؛ ای مردم، شما را از سوی خداوندگارتان پندی آمد.

پذیرش حقایق غیر از آگاهی از حقایق است. کم نیستند افرادی که با آنکه حقیقت‏برایشان روشن گشته، از پذیرش آن سرباز می‏زنند و در برابر آن مقاومت و حتی جبهه‏گیری می‏کنند. قرآن مجید از افراد و گروه‏هایی نام می‏برد که در برابر ادعاهای حق انبیا: در عین یقین داشتن به آنها، موضع مخالف گرفته و تسلیم نشده‏اند و بویژه، برتری‏طلبی و ستمگری آنان سبب شده است که حاضر به پذیرش حقایق نشوند: «جحدوا بها و استیقنتها انفسهم ظلما وعلوا» (نمل:۱۴)؛ آیات الهی را در عین آنکه بدان‏ها یقین داشتند، به دلیل ستمگری و برتری‏طلبی، انکار کردند.

از این‏رو، نقش «موعظه» دقیقا این است که زمینه را برای پذیرش دل و تسلیم شدن در برابر حقایق فراهم سازد. نکته شایان توجه آنکه موعظه‏های قرآنی صرفا بر اموری که شهرت دارد (مشهورات) و مورد قبول توده مردم است متکی نمی‏باشد، بلکه آنچه در مواعظ قرآنی رعایت می‏شود تکیه بر امور صحیح و درستی است که فهم آن آسان و همراه با تعابیری است که دل را تحت تاثیر قرار می‏دهد. به عنوان مثال، به این موعظه قرآن توجه کنید: «قل انما اعظکم بواحدة ان تقوموا لله مثنی وفرادی ثم تتفکروا ما بصاحبکم من جنة.» (سبا:۴۶) روی سخن در این موعظه با منکران نبوت است که با نزول قرآن به عنوان معجزه الهی و درخواست همانندآوری، نبوت پیامبر اسلام(ص) برایشان به اثبات رسیده، ولی برای بهانه‏جویی یا در اثر شبهه‏ای که مغرضان مطرح کرده بودند، چنین می‏پنداشتند که پیامبر(ص) - نعوذ بالله - جن‏زده شده یا تحت تاثیر نیروهای دیگر، تصور کرده که پیامبر است.

قرآن از مرحله استدلال، که همانندآوری است، گذشته و می‏فرماید: چون شما در مقام استدلال نتوانسته‏اید همانند قرآن بیاورید پس پیامبری رسول گرامی(ص) ثابت‏شده است؛ ولی برای آنکه دل‏های آنان را تسلیم این حقیقت کند، می‏فرماید: «بگو من شما را فقط به یک چیز موعظه می‏کنم: برای خدا به‏پاخیزید و به تنهایی و یا با هم‏اندیشی درباره نبوت پیامبر(ص) بیندیشید و ببینید که او جن‏زده نیست. اگر از نیروی تفکر خود، به دور از تعصب، کمک بگیرید نبوت او را تصدیق خواهید کرد. موضوع «موعظه» در این آیه مطلب حقی است که قبلا بر آن استدلال شده و در اینجا به طریقی آسان و روشن و به منظور رام‏ساختن دل‏ها، راه زدودن و تحت تاثیر اغراض و انگیزه‏های مخالف حق قرار نگرفتن را نشان می‏دهد.

۲) انذار و تبشیر

فعالیت‏های اختیاری انسان در اثر آگاهی و انگیزه، جامه عمل می‏پوشد. برای حرکت انسان‏ها در هر مسیر (اعم از حق و باطل) صرف آگاهی کافی نیست، بلکه علاوه بر آگاهی، انگیزه نیز لازم است و تا انسان نسبت‏به کارهای خیر، انگیزه و نسبت‏به کارهای ناشایست، دافعه‏ای باطنی نداشته باشد، در مسیر صحیح قدم نمی‏گذارد و به پیش نمی‏رود. انسان باید در کنار سیراب شدن عقل با توجه به نتایج و عواقب کارهای خوب و بد، تمایل قبلی به خیرات و نفرت و انزجار نسبت‏به شرور و زشتی‏ها داشته باشد. این نیز در پرتو «انذار» و «تبشیر» حاصل می‏شود. این‏همه تاکید قرآن بر بهشت و جهنم و ذکر جزئیات و تفاصیل پاداش‏ها و کیفرهای آن‏جهانی، علاوه بر حقانیت آن، برای نقش عظیم آن در جهت‏دادن و به تلاش واداشتن انسان است.

بجز انسان‏های متعالی، که عبادت را تنها به دلیل شایستگی خدا برای عبادت یا محبت و یا سپاسگزاری انجام می‏دهند، بیشتر انسان‏ها شوق به بهشت و یا بیم از جهنم عامل حرکت آنها در جهت عبادت خداست. افزون بر این، انذار و تبشیر برای انسان‏هایی که در اثر کجروی‏ها بیان استدلالی و موعظه برایشان سودی ندارد، هشداری است که گه گاه آنان را از مسیر انحرافی خویش باز می‏دارد. قرآن مجید یکی از اهداف خود را انذار و تبشیر معرفی می‏کند و می‏فرماید: «انزل علی عبده الکتاب ... لینذر باسا شدیدا من لدنه ویبشر المؤمنین» (کهف:۱و۲)؛ خداوند بر بنده خویش کتاب را فرو فرستاد... تا از عذاب سخت پروردگار بیم دهد و مؤمنان را بشارت گوید.

۳) درمان بیماری‏های روحی

زدودن زنگارهای دل، هم برای باورداشت‏سخن حق ضرورت دارد و هم برای ارتقا در نردبان تکامل و قرب به خدا نقش اساسی ایفا می‏کند. قرآن کریم یکی از اهداف خود را شفابخشی اعلام کرده و می‏فرماید: «یا ایها الناس قد جاءتکم... شفاء لما فی الصدور» (یونس:۷۵)؛ ای مردم، از سوی خدا برایتان... بهبودبخش بیماری‏های روحی آمد. تعبیر «شفاء لما فی الصدور» عام است و هرگونه بیماری درونی، خواه کفر و نفاق و گمراهی باشد و خواه دیگر امراض باطنی را، که مانع از رشد معنوی انسان است، دربر می‏گیرد. در آیه شریفه چهاردهم از سوره مطففین، قرآن دلیل تکذیب معاد و روز جزا از سوی انسان‏های گناهکار و تجاوزگر را زنگارگرفتگی دل‏هایشان می‏داند. در آیه دهم سوره بقره نیز دلیل نفاق و نیرنگ‏بازی منافقان را بیماری دل آنان می‏داند. به‏هرحال، تا ظرف دل از زنگار بیماری گناهان و کارهای ناشایست پاک نشود، بهترین معارف هم اگر در آن جای گیرد، آلوده به شرک و نفاق می‏شود و ثمربخشی خود را از دست می‏دهد. قرآن درصدد است که ظرف دل را پاک سازد و بیماری‏های آن را بهبود بخشد. تلاوت قرآن و دل سپردن به آن چنین اثری دارد که در روایات آمده است: دل‏ها همچون فلزات زنگار دارند، زدودن زنگار آنها با استغفار و تلاوت قرآن میسر است.

۴) هدایت‏پذیری و پندپذیری

اگر عقل سیراب شود، دل رام می‏گردد و ظرف دل از زنگارها و بیماری‏ها پالوده شود، آماده پذیرش هدایت قرآن و تسلیم در برابر موعظه و پند آن می‏شود. این هدف دیگری است که در آیات مطرح شده است. قرآن می‏فرماید: «ام یقولون افتراه. .. بل هو الحق من ربک... لعلهم یهتدون» (سجده:۳)؛ یا آنکه می‏گویند: قرآن را به دروغ به خدا نسبت می‏دهد...، بلکه قرآن حق است و از سوی خداوندگار تو است... تا شاید هدایت پذیرند. در آیه دیگری می‏فرماید: «کتاب انزلناه الیک... لیتذکر اولوالالباب» (ص:۲۹)؛ کتابی به سوی تو فرو فرستادیم... برای آنکه خردمندان از آن پند گیرند.

۵) تقوا

یکی از اهداف قرآن ایجاد تقوا در انسان‏ها است. قرآن می‏فرماید: «قرآنا عربیا غیر ذی عوج لعلهم یتقون» (زمر:۲۸)؛ قرآن عربی را، که در آن هیچ کژی نیست، فروفرستادیم تا شاید تقوا پیشه کنند. «تقوا» یکی از عناصر مهم در بینش قرآنی و در اصل، به معنای «خودپایی» است. انسان همواره در برابر خطرات، خود را می‏پاید و مراقب خویش است. این خودپایی می‏تواند در برابر عذاب جهنم، خشم خدا و از دست‏دادن کمالاتی باشد که انسان می‏تواند به آنها برسد. به همین دلیل، به نحوی بر «ترس» هم دلالت دارد. و اینکه گاهی تقوای الهی یا تقوای از جهنم را به ترس از خدا یا جهنم معنا می‏کنند بر همین اساس است، وگرنه معنای اصلی آن «ترس» نیست. در اینجا این سؤال مطرح می‏شود که «ترس از خدا» به چه معنا است؟ «ترس از خدا» می‏تواند به دو صورت مطرح شود: نخست آنکه از معصیت‏خدا برحذر باشد؛ زیرا معصیت‏خدا منشا همه عذاب‏های اخروی و عقوبت‏های دنیوی است.

دوم آنکه خطر همیشه جسمانی نیست، محرومیت از رحمت و دوری از محبوب برای انسان‏های برجسته بالاترین رنج است. انسان‏هایی که مراحلی از کمال را طی کرده‏اند بدین دلیل از معصیت‏خدا دوری می‏کنند که نگران دورماندن از محبوب خود هستند.

برجستگان از بندگان خدا اصولا از توجه به غیر خدا بیمناکند و تقوای آنکه آنان راهمیشه در محضر خدا و خدا را حاضر و ناظر اعمال آنان قرار می‏دهد و نسبت‏به غفلت از خدا ترسانند. برجستگان از بندگان خدا اصولا از توجه به غیر خدا بیمناکند و تقوای آنکه آنان را همیشه در محضر خدا و خدا را حاضر و ناظر اعمال آنان قرار می‏دهد و نسبت‏به غفلت از خدا ترسانند. تقوا هم در مرحله فکر و نظر مطرح است و هم در مرحله عمل و رفتار. اولین مرحله تقوا در بعد نظری، «حقیقت طلبی» است تا انسان گرفتارباطل نشود. چنین‏کسی وقتی با قرآن مواجه می‏گردد بدان هدایت‏می‏شود ووقتی آیات‏خدا ومعجزات‏الهی رامی‏بیند، تسلیم آن می‏گردد و بدان‏ها ایمان می‏آورد. حضرت سلمان؛ با آنکه در محیط کفر و شرک متولد شد و در آنجا رشد کرد، ولی حقیقت‏طلبی و تقوای او موجب شد که در پی یافتن آیین حق برآید و سرانجام، به پیامبر اسلام(ص) برسد و ایمان آورد. قبلا گفتیم که قرآن می‏خواهد حقیقت‏طلبی را در انسان تقویت و شکوفا سازد.

بالاترین مراحل تقوا نیز برترین درجات کمال است که انسان را شایسته آرامش یافتن در جوار رحمت‏حق می‏سازد: «ان المتقین فی جنات و نهر فی مقعد صدق عند ملیک مقتدر» (قمر:۵۴ و ۵۵)؛ اهل بهشت در باغ‏ها و کنار نهرهای بهشت‏اند، در منزلگاه صدق و حقیقت، نزد خداوند عزت و سلطنت جادوانی متنعم‏اند. اولین مرحله تقوا در بعد عمل نیز آن است که آنچه را طبق فطرت خویش زشت می‏یابد از آن اجتناب می‏کند. این نوع تقوا را می‏توان «تقوای فطری» نامید؛ زیرا فطرت آن را به انسان الهام می‏کند، ولی این اولین مرحله تقوا در مرحله عمل است. پس از اسلام آوردن نیز تقوا مطرح است. اما کسانی از مراحل بالاتر هدایت قرآن برخوردار می‏شوند که مراتب دیگر تقوا را داشته باشند.

در قرآن مجید، آنچه انسان باید خود را از آن دور نگه دارد، مشخص گردیده است؛ و لذا آن جمله خداوند معاد آتش دوزخ فتنه‏ای که فقط ظالمان را در بر نمی‏گیرد، وضعیت‏حاضر و آینده هرکس‏می‏باشد. پرداختن‏به‏همه‏این‏مواردونکته‏سنجی‏های‏موجود در آنها بافرصت محدود این مقاله سازگار نیست. بنابراین، تقوا دارای‏درجات‏است،و هرچند همه موارد آن مدنظر قرآن می‏باشد ولی به نظر می‏رسد در آنجا که تقوا هدف نزول قرآن است، مرحله اولیه تقوا نیست؛ زیرا اگر چنان خصلتی (حقیقت‏طلبی) در انسان نباشد، از ابتدا به قرآن گوش فرانمی‏دهد.

http://tebb.blogfa.com

محمد رضا نصرتی

پی‏نوشت‏ها

۱. اعراف: ۲۰۵

۲. روم:۷

۳. اعراف:۱۳۶

۴. بقره: ۱۵۲

۵. فاطر:۳

۶. طه:۱۲۶

۷. مائده: ۱۴

۸. اعراف: ۱۶۵

۹. اعراف: ۵۱

۱۰. کهف:۵۷

۱۱. نساء: ۸۲

۱۲. محمد: ۲۴

۱۳. بقره: ۲۲۱

۱۴. حشر: ۲۱

۱۵. اعراف:۱۷۶

۱۶. بقره:۲۱۹

۱۷. انعام: ۵۱

۱۸. یس: ۶۲

۱۹. جاثیه: ۵

۲۰. عنکبوت:۴۳

۲۱. (... و ان قوما عبدوا الله شکرا فتلک عبادة الاحرار»، (محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۸، ص‏۶۹)

۲۲. نور: ۵۵

۲۳. علی(ع) در وصف انسان‏های با تقوا می‏فرماید: «عظم الخالق فی انفسهم فصغر ما دونه فی اعینهم»؛ خدا نزد اهل تقوا بزرگ جلوه کرده، عظمت او را درک کرده‏اند و باورشان آمده ست. درنتیجه، آنچه جز خداست در چشمانشان کوچک جلوه کرده است. (نهج‏البلاغه، خطبه‏۱۹۳)

۲۴. «من الذنوب التی لایغفر قول الرجل لیتنی لا اوءاخذ الا بهذا» (محمدتقی مجلسی، همان، ج ۱۵، باب‏۴۳، ص ۳۱۲، روایت ۲۰۶۱۲)

---