نیت, معرفت و ایمان

اخلاق اسلامی از نگاه قرآن و عترت

در راه تهذیب نفس چیزی که از عمل مؤمن مهم تر است نیت اوست که وابستگی کامل به معرفت دارد و هر چه معرفت دقیق‌تر و کامل‌تر باشد نیت خالص‌تر و ایمان قویتر حاصل می‌شود. «برای رسیدن به هدفی که نیت پاک، آن را دنبال می‌کند باید سه عنصر خوف و رجا و محبت را توشه راه قرار داد. خوف برای دوری از محرّمات لازم است که البته خوف به تنهایی کافی نیست و حتماً باید به همراه مکملش یعنی رجا باشد. مؤمن پس از اینکه در باطن قلبش به خدا علم واقعی پیدا کرد به وسیله محبتی که کسب می‌کند، آرام می‌شود.»(۱)‌ باید توجه داشت که خوف ورجا در صورتی سازنده هستند که به یک میزان باشد و هیچ کدام بر دیگری غلبه نداشته باشد. خداوند متعال در قرآن می‌فرمایند: «فتوبوا إلی بارئکم فاقتلوا أنفسکم». «هر کس اجتناب از شهوات نمود نفس خود را کشته است.» پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله می‌فرمایند هر دلی که آلوده به شهوات باشد محروم است از اینکه در ملکوت آسمان‌ها پرواز کند. و نیز می‌فرمایند: بر سر شهوات با نفس بجنگید تا حکمت قلبتان را فرا گیرد، با کم کردن خوراک، جهاد با نفس کنید تا به فرشتگان نزدیک و از شیاطین دور شوید.

«انسان دو نوع دشمن داخلی (هوای نفس) و خارجی (طاغوتیان) دارد که مانع رسیدن او به کمال می‌باشند. او می‌تواند از طریق جایگزین کردن حب آخرت به جای حب دنیا در قلبش با آنها مبارزه کند.»(۲)

عالمان دین برای تهذیب نفس مراحل و نکات قابل توجهی مطرح کرده‌اند. موارد زیر از موارد عنوان شده توسط آیت‌الله حسن زاده آملی می‌باشد:

۱) دائم‌الوضو بودن

۲) پرهیز از پرخوری که بدون شک قلب را می میراند و نفس را سرکش بار می‌آورد. امام صادق (ع) برای حفص بن غیاث حکایت فرمودند که: روزی ابلیس بر حضرت یحیی‌(ع) ظاهر شد در حالی که ریسمان‌های فراوانی به گردنش آویخته بود. حضرت یحیی(ع) پرسید: این ریسمان‌ها چیست؟ ابلیس گفت: اینها شهوت بنی آدم است که با آنها گرفتارشان می‌کنم. حضرت یحیی‌(ع) پرسید: آیا چیزی از ریسمان‌ها هم برای من هست؟ ابلیس گفت: بعضی اوقات پرخوری کرده‌ای و تو را از نماز و یاد خدا غافل کرده‌ام. حضرت یحیی‌(ع) فرمود: به خدا قسم از این به بعد هیچ‌گاه شکمم را سیر نخواهم کرد. ابلیس گفت: به خدا من هم از این به بعد هیچ مسلمان و موحدی را نصیحت نمی‌کنم. امام صادق(ع) در پایان این ماجرا فرمود: ای حفص به خدا قسم بر جعفر و آل جعفر لازم است هیچ‌گاه شکمشان را از غذا پرنکنند و هیچ‌گاه برای دنیا کار نکنند.

۳) اجتناب از پرحرفی

۴) محاسبه

۵) مراقبه

۶) ادب مع‌الله.

امام جواد(ع) می‌فرماید: هرگاه دونفر را مقایسه کنیم آنکه ادبش بیشتر باشد نزد خدا برتر است. سؤال شد یابن رسول‌الله ادب با مردم را می‌دانیم و برتری آن برایمان واضح است اما ادب با خدا چگونه است؟ امام فرمودند: قرآن تلاوت کند آنگونه که نازل شده است احادیث ما را روایت کند آنطور که ما گفته ایم و خدا را بخواند بدون اینکه از خدا طلبکار باشد.

۷) نماز شب و تهجد: خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «و من الیل فتهجد به نافلة لک عسی أن یبعثک ربک مقاما محمودا». «در پاره‌ای از شب به نماز برخیز تا خدایت تو را به مقام محمود نایل گرداند.» اسری/۷۹

۸) تفکر: خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «الذین یذکرون الله قیاماً و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلاً سبحانک فقنا عذاب النار»

۹) یاد خدا در همه حالت با قلب و زبان

۱۰) همت: آنقدر بلند همت باش که جز خدای تبارک وتعالی را عبادت نکنی و در پرهیز از دنیا و لذات آن تاجر مسلک نباش و در عبادت‌‌هایت به دنبال اجر و مزد نباش.

علامه میر سیدحسین قزوینی برخی موارد دیگری را نیز در آداب سیر و سلوک ذکر می‌کنند که عبارتند از: مداومت بر استغفار و امر به معروف و نهی از منکر و مساعدت نمودن برادران دینی، صبر و سعی نمودن در صله ارحام و اخلاص ورزیدن در جمیع اعمال و...

«باید توجه داشت که بدون ریاضت و تمرین کسی نمی‌تواند ملکات زشت وحیوانی را از خود دور کرده و به ملکات رحمانی آراسته گردد. کسی که در اثر تمرینات پرهیزگار شد او همان کسی است که زیانی از او به مردم نمی‌رسد و مردم از دست و زبانش در امانند و بلکه امید هر خیری نیز از او دارند. آن چیزی که انسان را آرام می‌کند این است که جهات حیوانیت را تقویت نکند و مقابل آن را به کار گیرد مثلاً در هنگام خشم، خشم را تضعیف و بردباری را تقویت کند. این فرموده حضرت علی(ع) است که من نفسم را ریاضت داده و ادب می‌کنم تا در قیامت در امان به محشر وارد شوم، شما هم که شیعه علی(ع) هستید همان روش را دنبال کنید.»‌(۳) «انسان باید به گذرگاه های نفوذ انسان به قلب یعنی حرص، غضب، شهوت، خودآرایی، خودخواهی، شکمبارگی، طمع، شتابزدگی، سیم و زر، بخل و تعصب و بدگمانی و... آگاه باشد و قلب را از این زشتی‌ها پاک کند چون شیطان از این پلیدی‌ها تغذیه می‌کند.»‌(۴)

و اما بحث جامع و کامل اخلاق را می‌توان در فرمول اخلاقی مولای متقیان حضرت علی(ع) جست. ایشان می‌فرمایند: «ایمان چهارپایه دارد که عبارتند از: صبر، یقین، عدل و جهاد (با نفس). سپس برای هر کدام از این موارد چهار پایه ذکر می‌کنند. صبر بر شوق (به بهشت)، ترس (از جهنم)، زهد انتظار مرگ استوار است. یقین بر بینایی با هوشیاری و رسیدن به حکمت و اندرز گرفتن از دیگران و پیروی از روش نیکوی گذشتگان استوار است.

پی نوشت:

۱- اخلاق اسلامی، محمد علی سادات.

۲- اخلاق از دیدگاه قرآن و سنت، مهدی حسینی‌زاده قمی.

۳- اخلاق اسلامی، عبدالحسین دستغیب شیرازی.

۴- اخلاق از دیدگاه قرآن و سنت، مهدی حسینی‌زاده قمی.