«اسکار» در اندیشه بزرگسالی

ضبط مجموعه نمایش رادیویی «طبل حلبی»

رادیو، رسانه‌ای است که در طول حیات خود از آغاز پیدایش تا دوران اوجگیری و کارکرد بی‌بدیل اطلاع‌رسانی‌اش طی دو جنگ جهانی و فاصله میان آنها محملی برای ارائه نظریات مختلف بوده است.

عده‌ای چون مک لوهان آن را رسانه گرم می‌خوانند و کنش و واکنش متقابل میان آن و مخاطب را در قیاس با رسانه‌‌های سردی همچون تلویزیون کاملا فعالانه ارزیابی می‌کنند. از طرفی، افرادی نظیر برتولت برشت فارغ از هر نوع نگاه کارشناسانه‌ای جهت بقای عمر رادیو و با آرزوی این که هرگز خاموش نشود آن را همراهی برای اوقات دردمندی خود می‌دانند.

برخلاف نظر گروهی که ظهور رسانه‌های رقیب را به منزله پایان حیات رادیو می‌پنداشتند، این رسانه همچنان زنده است و هم‌اکنون در قالب برنامه‌هایی مختلف اعم از ترکیبی، گفت‌وگو محور، نمایشی جنگ و... نیازهای صوتی شنوندگان را پاسخگوست.

علاوه بر قالب‌های مختلف برنامه‌سازی در رادیو، برخی دیگر از بسترها نیز در اتخاذ رویکرد تخصصی آن بی‌تاثیر نبوده است که می‌توان به تاسیس و راه‌اندازی شبکه‌های رادیویی مختلف و دسته‌بندی موضوعی آنها اشاره کرد، شبکه‌هایی که بخش عمد‌ه‌ای از برنامه‌های خود را به موضوعی مشخص اختصاص داده و برای تعمیق هرچه بیشتر در مباحث مورد نظر خود از کارشناسان و دست‌اندرکاران آن عرصه بهره می‌گیرند. شبکه رادیویی نمایش را که بیش از یک سال از حیات آن می‌گذرد، می‌توان در راستای تحقق همین هدف در نظر گرفت.

تاسیس این شبکه بدون شک به غنای آثار نمایش رادیویی و ایجاد خلاقیت در تولید این آثار منجر شده است.

برای تهیه گزارش از ضبط نمایش رادیویی «طبل‌حلبی» به تهیه‌کنندگی فرهنگ جولایی و کارگردانی فریدون محرابی به استودیو شماره ۱۲ ساختمان رادیو ارک می‌روم. بسیاری از پیشکسوتان عرصه نمایش آنجا حضور دارند. ضبط نمایش حدود ساعت ۲ بعدازظهر آغاز شده است. نمایشنامه این اثر بر گرفته از رمان طبل حلبی نوشته گونتر گراس است که توسط محمد رضا قربانی برای تولید نمایش رادیویی پرداخت شده است.

داستان این نمایش زندگی پسری را روایت می‌کند که به لحاظ فیزیکی در ۳ سالگی باقی مانده و دارای معلولیت جسمی است؛ اما از نظر فکری رشد کرده و درک مناسبی از محیط پیرامونی خود و وقایع اطرافش دارد؛ در حالی که دیگران به او همچنان به دیده یک کودک می‌نگرند.

وقایع این داستان را می‌توان به دوران هیتلر و برخاسته از بطن اجتماعی و شرایط تاریخی دوره حیات نگارنده رمان دانست.

نمایش رادیویی طبل حلبی برای پخش از شبکه رادیویی نمایش در ۷ قسمت تهیه شده است و هر قسمت بیش از ۳۰ دقیقه را در بر می‌گیرد. در این اثر پرکاراکتر، نزدیک به ۳۵ بازیگر ایفای نقش می‌کنند و در کنار دیگر عوامل آن حدود ۴۵ نفر در گروه تولید مشغول فعالیت هستند.

فریدون محرابی، جواد پیشگر، بهرام ابراهیمی، علی میلانی، احمد ایرانی‌خواه، فریبا متخصص، شمسی صادقی، سیما خوش‌چشم، سعیده فرضی، حمید منوچهری، مهدی نمینی‌مقدم، خسرو فرخزادی و... ترکیب بازیگران این مجموعه نمایش رادیویی را تشکیل می‌دهند.

مریم نشیبا از گویندگان پیشکسوت رادیو نیز روایت داستان و بیان خلاصه‌های آن را به عهده دارد.

● همه صداها در یک اتاق در بسته

ساعت حدود ۳ بعد از ظهر است که به استودیو ضبط این نمایش می‌رسم. ضبط نخستین قسمت از نمایش طبل حلبی به پایان رسیده و گروه، مشغول ضبط دومین قسمت از این نمایش است. فریدون محرابی نمایشنامه را به دست دارد و بدقت به نحوه ادای دیالوگ‌ها توسط بازیگران توجه می‌کند. گاهی نیز ضبط نمایش را متوقف کرده و نکات لازم را برای بهبود کیفیت کار تذکر می‌دهد. ضبط قسمت دوم نمایش به پایان می‌رسد و با وقفه‌ای کوتاه ضبط سومین قسمت آغاز می‌شود.

محرابی که خود ایفاگر نقش اسکار، شخصیت اصلی و قهرمان قصه طبل حلبی است به داخل استودیو می‌رود و پشت میکروفن قرار می‌گیرد. پیش از این قرار بوده امیر جوشقانی ایفای این نقش را به عهده بگیرد که به دلیل گرفتگی صدا، این امکان برای او فراهم نشده است.

فضای این قسمت از داستان به ورود اسکار به مدرسه و انزجار او از حضور در این محیط، گفت‌وگوی میان او، معلم و دیگر شاگردان کلاس، درگیری لفظی با معلم و همکلاسی‌های خود و سماجت در نواختن طبل و... مربوط می‌شود. قسمت سوم از این نمایش، فضایی پرتنش دارد. بازیگران برای ایفای نقش‌های خود تمام انرژی‌شان را به کار می‌گیرند و فضای استودیو سراسر از صدای زد و خورد و درگیری است و از افکت‌های رئال متنوعی برای بهتر در آمدن آن استفاده می‌شود.

برخی بازیگران بتدریج در استودیو حاضر می‌شوند و به ایفای نقش می‌پردازند. به نظر می‌رسد در این کار از بازیگرانی با طیف صداهای متفاوت استفاده شده است تا تمایزات و تفکیک کاراکترها برای شنونده‌ای که تنها ابزار او برای تخیل‌انگیزی و ایجاد ارتباط با نمایش رادیویی صداست، بسیار راحت‌تر صورت بگیرد.

همچنین برخی بازیگران به تناسب نقش‌های خود از یک تیپ مشخص استفاده می‌کنند که این مساله در تحقق هدف ذکر شده تاثیرگذار خواهد بود. حضور نوازندگان در استودیو و اجرای زنده آنها یکی دیگر از نکات جالب توجه در این نمایش است که کمتر تجربه شده است. خلاقیت در طراحی افکت‌ها در عین استفاده از ابزارهایی ساده و تطابق کامل جلوه‌های صوتی به کار رفته در نمایش با فضای واقعی را می‌توان از دیگر ویژگی‌های نمایش رادیویی طبل حلبی بر شمرد.

در حالی که ساعت به ۵ بعد از ظهر نزدیک می‌شود، ضبط قسمت‌های سوم و چهارم به پایان رسیده است. وقفه کوتاهی برای استراحت بازیگران و عوامل در نظر گرفته می‌شود. از این فرصت استفاده می‌کنم و از فرهنگ جولایی می‌خواهم کمی درخصوص چند و چونی تهیه نمایش‌های رادیویی صحبت کند. او با اشاره به پرکاراکتر بودن نمایش طبل حلبی و دشواری‌های ضبط آثاری نظیر آن می‌گوید: بازیگران و عواملی که در زمینه تولید نمایش‌های رادیویی فعالیت می‌کنند با سختی‌های زیادی روبه‌رو هستند. برای مثال در حال حاضر امیر جوشقانی که قرار بود در نقش اسکار بازی کند صدایش بشدت گرفته و دکتر به او توصیه کرده تا ده روز صحبت نکند. گذشته از آن وقتی مسئولیت تهیه‌کنندگی یک کار رادیویی به من سپرده می‌شود، از آغاز جلسات تمرین تا تحویل دادن آن به مرکز برای پخش، تمام فکر و ذهنم درگیر کار است تا از نظر فضاسازی و موسیقی اشکالی در آن وجود نداشته باشد و همه جوانب را در نظر می‌گیرم.

● تفاوت تهیه‌کننده رادیو با تهیه‌کننده سینما

فرهنگ جولایی درباره تفاوت‌های تهیه‌کنندگی در عرصه نمایش‌های رادیویی با دیگر برنامه‌ها ادامه می‌دهد: تهیه‌کنندگی در تولید برنامه‌های غیرنمایشی رادیو، یکی از بخش‌های اصلی است و تهیه‌کننده مسئولیت طراحی، اجرا، انتخاب عوامل ضبط و ادیت را خود به عهده دارد. اما تهیه نمایش‌های رادیویی با دیگر آثار تفاوت‌هایی دارد. اکنون در مرکز هنرهای نمایشی تنها ده تهیه‌کننده مجوز ساخت نمایش رادیویی دارند که کارگردانان مختلفی با آنها همکاری می‌کنند. کارگردان توسط خود مرکز انتخاب می‌شود و انتخاب بازیگران و مدیریت اجرای نمایشنامه را به عهده دارد. وی با اشاره به برآورد‌های مالی کمی که برای تولید آثار نمایشی در رادیو در نظر گرفته می‌شود در خصوص نحوه پرداخت رادیویی کتاب‌ها و داستان‌های مشهور ایرانی و خارجی ادامه می‌دهد: به نظر من حفظ خط اصلی داستان‌ها در پرداخت رادیویی آنها اهمیت زیادی دارد. اما رادیو نیز مقتضیات خاص خود را دارد و این داستان‌ها در دو بخش برای تبدیل شدن به نمایشنامه تنظیم می‌شوند. یک بخش، هماهنگ کردن آنها با فرهنگ ایرانی است و مرحله دوم به تطبیق آنها با شرایط این رسانه برمی‌گردد. جولایی در پایان صحبت‌های خود تم داستانی نمایش طبل حلبی را پرکشش و جذاب دانسته و می‌گوید: این کار اگرچه یک کار رادیویی است و با بودجه و دستمزدهای کمی که به این آثار تعلق می‌گیرد، تهیه می‌شود؛ اما می‌توان به آن مثل یک اثر سینمایی حرفه‌ای نگاه کرد. در طول کار از صد افکت متنوع استفاده می‌شود که ۵۲ افکت را خودم انتخاب کرده ام و بقیه آنها به صورت زنده در داخل استودیو اجرا می‌شود. در این کار تلاش داریم در حد امکان از افکت‌های طبیعی استفاده کنیم و برخی از آنها هم بناچار و به دلیل این که امکان اجرای آ‌نها در داخل استودیو وجود نداشته است، از آرشیو استفاده می‌کنیم.

رکسانا قهقرایی