بررسی تمایزهای فقهی زن و مرد

ده ها آیه دیگر در قرآن, دلالت بر آن دارند که هم مردان و هم زنان, از یک حقیقت واحد آفریده شده اند به عبارت دیگر, خلقت تمامی مردان و زنان به طور یکسان, به همان زن و مرد نخستین نسبت داده شده است

همان گونه که نشناختن تفاوت‌های طبیعی عالم خلقت و عدم درک صحیح و دقیق فلسفه وجودی این تفاوت‌ها و نیز زشتی‌ها و زیبایی‌ها، سبب می‌شود، انسان با بدبینی، جهان هستی را سراسر بی‌عدالتی و غرق در تبعیض بداند؛ بدیهی است که این عدم شناخت وقتی با بی‌توجهی به مستندات فقهی احکام درباره دو جنس زن و مرد تقویت شد،‌ قطعا دین را در معرض اتهام بی‌عدالتی و تبعیض قرار می‌دهد که نوعی ظلم و ستم مشهود و دیرینه را بر نیمی از پیکره خلقت آدمی روا داشته و با استناد به آن به دین خدا، مهر سکوت را بر لب‌ها می‌زند تا کسی جسارت اعتراض پیدا نکند.

این در حالی است که از مطالعه دقیق منابع دینی، بویژه قرآن کریم به دست می‌آید که اسلام هرگز نظریه تحقیر و اهانت به زن را نمی‌پذیرد، بلکه همواره نگرشی توام با احترام ویژه به وی ابراز داشته است.

آیه فوق و ده‌ها آیه دیگر در قرآن، دلالت بر آن دارند که هم مردان و هم زنان، از یک حقیقت واحد آفریده شده‌اند. به عبارت دیگر، خلقت تمامی مردان و زنان به طور یکسان، به همان زن و مرد نخستین نسبت داده شده است.

متفکران، فلاسفه اسلامی و مفسران بزرگی چون علامه طباطبایی، علامه مطهری، صدرالمتالهین، بوعلی سینا و ... نیز جنسیت را دخیل در اصالت و هویت آدمی ندانسته‌ و شرف حقیقی را - که همان عامل وصول آدمی به سعادت حقیقی است - همان شرافت و کرامتی می‌دانند که از راه تقوای الهی حاصل می‌شود.

قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز که برگرفته از مبانی اصیل دینی و حاصل اندیشه و تلاش گروهی از متفکران، مصلحان و فقیهان بزرگ دین می‌باشد نیز به این موضوع توجه کامل مبذول داشته است

اصل بیستم:

همه افراد ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند.

یا در اصل بیست و یکم حقوق و امتیازات ویژه‌ای برای رشد شخصیت زن و احیای حقوق مادی و معنوی او و حمایت مادران و ... مطرح می‌کند.

آنچه درباره مساوات و تعارض آن با دین در ایران مطرح شده بیشتر مساوات حقوقی بین زن با مرد و مسلمان با غیر مسلمان است، که سابقه آن به دوره مشروطیت می‌رسد

فکر مساوات از نظر حقوق اساسی بین افراد مسلمان و غیرمسلمان را مستشارالدوله برای اولین بار مطرح و همچنین به تساوی شاه و گدا تصریح کرد. وی در رساله یک کلمه، ‌اجرای احکام قانون در حق همه‌کس و به طریق مساوات را به عنوان یکی از اصول کبیره اساسیه عنوان کرد.

منطق قرآن برابری و عدالت در حقوق له و علیه شخص است و اگر امتیازی برای کسی از بعد ارزشی قائل است در رعایت تقوای الهی است، نه جنسیت زن یا مرد بودن و اگر این امتیاز از جهات دنیایی است، به معنای بار اضافی مسئولیت است که حسب شرایط خلقت به عهده جنس مرد یا زن قرار داده شده؛ بنابراین، آنجا که می‌فرماید: (و لهن مثل الذی علیهن بالمعروف) اشاره به تساوی حقوق زنان بر شوهرانشان و حقوق شوهران بر زنانشان دارد و آنجا که می‌فرماید: (وللرجال علیهن درجه) اشاره به مسئولیت سنگین تامین زندگی و معیشت خانواده است که البته هم خاستگاه اجتماعی و هم آفرینشی دارد که از اسرار خلقت الهی است.

در تفکر اسلامی و مبانی اعتقادی آن، با انسان‌شناسی جدید و نگرشی تازه به زن و مرد مواجهیم، زن و مرد از بعد ارزشی در پیشگاه الهی مساوی و برای تکمیل و تکامل هم و مایه پوشش کاستی‌ها و نواقص یکدیگرند که فرمود: (هن لباس لکم و انتم لباس لهن) و فرمود: (ان اکرمکم عندالله اتقاکم) از سوی دیگر، تحولات اخیر در نقش اجتماعی زن، حضور گسترده او در صحنه‌های علم، کار، اقتصاد و حتی جنگ، افزایش چشمگیر تخصص‌های وی در ابعاد گسترده و متفاوت اهمیت ویژه‌ این دیدگاه آسمانی را آشکار می‌سازد تا وضعیت حقوق زن در جامعه اسلامی با کمک پژوهش‌های جدید روشن‌تر شود.

از آیاتی که بسیار مورد توجه قرار گرفته و با تفسیر آن به گونه‌ای که برتری مردان بر زنان را اثبات کند انگشت اتهام تبعیض و نابرابری را متوجه اسلام و قرآن ساخته‌اند. آیه شریفه (الرجال قوامون علی النسا) است که قرآن مرد را به عنوان قیم، رئیس و سرپرست زن معرفی کرده، پس زن موجودی است نیازمند به قیم؛ همان طور که نابالغ، سفیه و دیوانه نیازمند قیم است. حرف‌ها و سخنان فراوانی درباره این آیه گفته شده و ما به سخنی از علامه طباطبایی در لا به ‌لای بحث اشاره کرده‌ایم، اما در این قسمت به عنوان نظریه‌ای که هم مبتنی بر مبانی دینی است و هم از زبان یک فقیه روشن‌بین معاصر بیان شده و هم مطابق با رعایت اصول عدالت است می‌پردازیم و بحث مقدمه و پیشگفتار را خاتمه می‌دهیم:

گرچه موضوع اصلی این تحقیق بررسی تمایزهای فقهی زن و مرد می‌باشد ولی نگاهی گذرا نیز به رعایت اصل عدالت در پاره‌ای از تمایزهای فقهی احکام مرد و زن از دیدگاه مکتب دارد. البته شایسته است که در تحقیق گسترده‌تر به بحث رعایت عدالت در این تمایز بیشتر پرداخته شود. از این رو در بخش اول این تحقیق به مباحثی پیرامون اصل عقلایی عدالت از منظر حقوق، تمایز عدالت و مساوات پرداخته شده است.

در این راستا مجال و فرصتی برای آنچه به عنوان فارق بین دو مفهوم عدالت و مساوات می‌تواند باشد خواهیم یافت و در پایان بخش اول مجموعه‌ای از آیات قرآن کریم و روایات معصومین(ع) در حمایت اسلام از عدالت و تشویق به ترویج و رعایت آن، ذکر خواهد شد.

در بخش‌های بعدی این رساله به مباحث تکالیف و حقوق زن و مرد در اسلام به طور جداگانه می‌پردازیم تا در نهایت به یاری خدا تا آنجا که ممکن باشد شبهات و سوالات را در این زمینه پاسخ دهیم.

در این بررسی‌ها ضمن بیان آرای فقهای شیعه در تفاوت‌های فقهی احکام زن و مرد، درستی یا نادرستی ادله آنان مورد ارزیابی و دقت قرار خواهد گرفت. بی‌شک کمک گرفتن از اندیشه تابناک فقهای شیعه و آثار قدیم و جدید آنان، ما را از دقت در تحقیقات نواندیشان و صاحب‌نظران معاصر بی‌نیاز نخواهد ساخت.

نویسنده در مقاله درخصوص این کتاب می‌نویسد:

این مجموعه نه رساله عملیه است و نه تعرضی به عالم فتوا دارد. مسلما در نظام مرجعیت و تقلید عصر غیبت که بهترین و کاراترین نظام فقهی دینی است هر مقلدی آنچه را که مقلد او حق تشخیص دهد انجام می‌دهد، بنابراین این مجموعه تنها یک کار تحقیقی بوده که ضمن اعتراف به نواقص و عدم جامعیت آن بیان کننده دستاوردهای پژوهشی نگارنده است.

در این تحقیق به حوزه‌هایی از مسائل و احکام متمایز زنان و مردان که مورد اتفاق علمای پیشین یا معاصر بوده و یا دیدگاه جمعی از آنان را تشکیل می‌داده، با بیان ادله مورد استشهاد و برداشت‌های عقلی آن پرداخته شده است.

این مجموعه فعلا در این مرحله به احکام الزامی چه در باب معاملات و چه عبادات پرداخته و جز آنها را بررسی نکرده است و در صورت لزوم و احساس ضرورت آن احکام نیز در مراحل بعدی و به طور مستقل ذکر خواهد شد.

محسن جهانگیری

موسسه بوستان کتاب قم