معنای گسترده میراث طبیعی

میراث طبیعی در معنای بسیط آن باید از جنبه های گوناگون مورد بررسی قرار گیرد براساس تعریف مبنایی ارایه شده در کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو میراث طبیعی به تشکل های فیزیکی, زیست شناختی و زمین شناختی, محل زیست گونه های گیاهی و جانوری در معرض خطر و مناطق دارای ارزش علمی و حفاظتی و زیباشناسی اطلاق می شود

میراث طبیعی در معنای بسیط آن باید از جنبه‌های گوناگون مورد بررسی قرار گیرد. براساس تعریف مبنایی ارایه شده در کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو میراث طبیعی به تشکل‌های فیزیکی، زیست‌شناختی و زمین‌شناختی، محل زیست گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر و مناطق دارای ارزش علمی و حفاظتی و زیباشناسی اطلاق می‌شود.

پدیده‌ها یا مناطق مورد اشاره که اصطلاحا اموال طبیعی نامید می‌شوند براساس ضوابط مشخصی به عنوان میراث جهانی در نظر گرفته خواهند شد که عبارتند از:

نمونه‌های برجسته‌ای که معرف مراحل عمده سیر تحول زمین هستند. از جمله نشانه‌ها و مدارک مربوط به شیوه‌های زیست، فرآیندهای هنوز فعال زمین‌شناسی در تحول و شکل‌گیری زمین یا عناصر زمینی، آثار رویدادهای طبیعی مهم، نمونه‌های شاخص معرف فرآیندهای بوم‌شناختی، زیست‌شناختی مربوط به تحول بوم سازگان‌های آب شیرین، بوم سازگان‌های دریایی یا ساحلی و اجتماعات گیاهی و جانوری، آثار معرف پدیده‌های طبیعی یا حوزه‌هایی که زیبایی طبیعی استثنایی و اهمیت زیباشناختی دارند، زیست‌گاه‌های طبیعی که از نظر حفظ تنوع زیست‌شناختی اهمیت بسیار دارند، از جمله آن دسته‌ای که دربرگیرنده گونه‌های در معرض خطرند و از جنبه علمی یا حفاظتی ارزش جهانی استثنایی دارند.

از سال ۱۹۹۶ روابط و مناسبات متقابل آدمی و محیط زیست اطرافش نیز به عنوان چشم‌اندازهای فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است. چشم‌اندازهای فرهنگی که تلفیقی از عملکردهای طبیعت و بشرند نشانگر تکامل جامعه انسانی و سکونت انسان‌ها در طی قرون و اعصار تحت تاثیر موانع یا امکاناتی که طبیعت در اختیار آنها قرار داده و کنش و واکنش متقابل آنهاست.

از یک نگاه میراث طبیعی را می‌توان در برگیرنده تمامی پدیده‌های طبیعی دارای جایگاه یا نقش فرهنگی دانست، از گذشته‌های دور در آغاز پیدایش اندیشه بشری تا به امروز. در مواردی این پدیده‌ها نقش خویش را تا به امروز نیز همچنان حفظ کرده‌اند و گاهی تنها در اسطوره‌ها و باورهای کهن باقی مانده‌اند. نکته شایان توجه در این خصوص آنست که در گذر زمان همسو با تکامل و تعامل اندیشه‌ها و باورها، نگرش آدمی به این پدیده‌ها نیز دستخوش تغییر گردیده است. این نقش و جایگاه زمانی در شکل تقدس در باورها و اعتقادات آدمی شکل گرفته و گاه به جهت اهمیتی است که در معیشت زندگی روزمره انسان داشته و دارد.

از نگاهی دیگر پدیده‌های طبیعی که دارای نقشی اثرگذار یا هر گونه عملکرد و تعامل در پیدایش و یا تداوم حیات انسانی یا تمدن‌های بشری بوده یا هستند میراث طبیعی محسوب می‌شوند. کنش و واکنش‌ها و تعامل‌های بین آدمی و زیست بومش در طی قرون و اعصار متمادی شکل‌گیری مجموعه‌ای از دانسته‌ها را موجب گردیده که انتقال و انباشت آنها در گذر نسل‌ها دانشی را گرد آورده که همان فناوری است.

چگونگی پیدایش فناوری در سالیان کهن و تکوین آن همواره تابعی از متغیرهای شرایط زیست محیطی انسان بوده، در تمدن‌های گوناگون در هر منطقه متناسب با شرایط طبیعی و محیطی صورت‌های گوناگونی یافته چرا که آدمی نیز گوناگونی‌های جبری طبیعت را با دامنه اختیار و یاری اندیشه خویش مهار کرده است. در نتیجه گاه دستاوردهای بهره‌گیری از فناوری سنتی و گاه بنیادهای پیدایش این فناوری در شرایطی که حاصل تعامل و بلافصل انسان و طبیعت باشند را می‌توان میراث طبیعی لحاظ کرد البته این زمانی است که این درهم‌آمیختگی دستاوردی شگرف، ارزشمند، زیبا و یا اثرگذار در حیات بشری را پدید آورده باشد.

زیستگاه‌های اولیه انسان به جهت استفاده آدمی از پدیده‌های طبیعی مانند غارها چنانچه دارای ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد بوده و نشانه‌هایی از رویداد یا تحول ویژه در حیات انسانی باشند میراث طبیعی به شمار می‌آیند.

نگرشی ژرف‌تر و وسیع‌تر پیرامون زیستگاه‌های انسانی، از زیستگاه‌های اولیه بشر نخستین تا کلان شهرهای مدرن امروزی و دیگر سازه‌های بشری که حاصل چالش بین انسان و طبیعت برای فراهم آوردن ملزومات حیات آدمی بوده‌اند، همواره دارای نشانه‌های متعددی از اثرات مستقیم زیست بوم به عنوان عامل اصلی کنترل‌کننده ترکیب، شکل اجزا و مصالح تا طراحی و سامان‌دهی کلی آن هستند. شناخت و بررسی تمامی علل، عوامل و اینگونه نشانه‌های موثر در پیدایش و شکل‌گیری زیستگاه‌ها و تمدن‌ها از گذشته تا حال و آنچه موجب توسعه و تکامل آنها از یک سو یا محدودیت و محو آنها از سوی دیگر گردیده است تمامی پدیده‌های طبیعی در این ارتباط موضوع میراث طبیعی خواهند بود.

علل و عوامل طبیعی موثر در مهاجرت‌های دایمی اقوام و گروه‌های کوچک و بزرگ انسانی از روزگاران کهن تا امروز و یا کوچ‌نشینی در ارتباط با عوامل آب و هوایی و شرایط اقلیمی و سایر متغیرهای زیست محیطی از قبیل موضوعات مورد بحث در مطالعات میراث طبیعی از این دیدگاه به شمار می‌روند.

زیست بوم تمامی گیاهان یا جانورانی که از ویژگی‌های یک منطقه خاص جغرافیایی باشند و یا به جنس و گونه‌ای با خصوصیات منحصربه‌فرد تعلق داشته باشند اعم از جانورانی که دائما در محدوده جغرافیایی خاصی زندگی کنند و یا آنهایی که مهاجرند ولی از مسیرهایی ویژه عبور می‌کنند، از منظر نقش و جایگاه‌شان در معیشت، باورها و اعتقادات و یا دیگر جنبه‌های زندگی انسانی میراث طبیعی محسوب می‌شوند. مناطق رویش مجموعه‌ها و یا گاهی گونه‌های ارزشمندی از گیاهان دارویی از نمونه‌های بارز این تعریف هستند.

مناطقی که محل رخدادی تاریخی حایز ارزش و اثرگذار در مسیر تحولات تاریخ یک قوم یا ملت باشند در زمره میراث طبیعی قرار می‌گیرند. از این جمله از "دشت چالدران" یا "تنگ آریوبرزن" می‌توان یاد کرد.

گاهی میراث طبیعی عنصری است از عناصر معمول طبیعی که عموما به سبب شکل‌ طبیعی ویژه، محل خاص قرارگیری و یا نوع کاربری آن دارای جایگاه و نقش فرهنگی ویژه‌ای است. در اغلب موارد شکل خاصی در ذهن مردمان در سالیانی بسیار دور تداعی کننده نشانه‌ای از باوری کهن بوده است. صخره‌هایی با اشکالی شبیه به جانداران مانند سنگ عقاب در سبلان که پاسبان راهی است که به قله مقدس سلطان ختم می‌شود و یا فسیل یک دو کفه‌ای با نام لوفا دیکوتوما (Lopha dichotoma) که در جنوب ایلام آن را اثر چنگ‌پری و موجب افزایش رزق و روزی و برکت می‌دانند و یا " زندان سلیمان" در نزدیکی تخت سلیمان همگی میراث طبیعی هستند.

گاهی آثار تاریخی و مناطق یا پدیده‌های طبیعی مانند کوه یا صخره‌ای که محل سکونت این آثار هستند به سبب باوری که بعدها در مورد آنها پیدا شده است دارای نقش فرهنگی ویژه و اثر‌بخش می‌گردند، که در این صورت میراث طبیعی محسوب می‌شوند. از این موارد می‌توان به «دکان داوود» در شرق شهر سر پل ذهاب و صخره عظمی که روی آن واقع شده و یا کوه تخت بلقیس اشاره کرد.

مناطق یا پدیده‌های طبیعی که در اسطوره‌ها یا متون کهن از تقدس یا نقش فرهنگی آنها یاد شده است مانند کوه اسپروژ در شاهنامه یا رودهای مقدسی که سرزمین ایران ویج را در برمی‌گرفته‌اند و یا دریاچه "چیچست" ، مشخصا در تعریف میراث طبیعی قرار می‌گیرند.

امیر عباس میر شکرائی