مصادیق مدیریت اسلامی و نقش آن در تولید علم

فرآیند مدیریت از جمله مسائل بسیار مهم جوامع بشری است و از آنجائیكه انقلاب اسلامی ایران حاكمیت اصول و ارزشهای الهی بر محیط اجتماعی از جمله نهادها و سازمانهای مربوط به آن را ضروری ساخته است , بنابراین تبیین رسالت مراكز علمی و پژوهشی بویژه مدیریت اسلامی در تحقق اهداف نهضت تولید علم یكی از آرمانهای بسیار مهم این نظام محسوب می شود

فرآیند مدیریت از جمله مسائل بسیار مهم جوامع بشری است و از آنجائیكه انقلاب اسلامی ایران حاكمیت اصول و ارزشهای الهی بر محیط اجتماعی از جمله نهادها و سازمانهای مربوط به آن را ضروری ساخته است ، بنابراین تبیین رسالت مراكز علمی و پژوهشی بویژه مدیریت اسلامی در تحقق اهداف نهضت تولید علم یكی از آرمانهای بسیار مهم این نظام محسوب می شود .

بنابراین در راستای تحقق به این اهداف و در جهت ارتقاء سطح دانش و تولید علم و تبیین نقش مدیریت اسلامی دانشگاه ها در گسترش دانش و در جهت عمل به رهنمودهای مقام معظم رهبری و تأكید ایشان بر ضرورت راه اندازی نهضت علمی این مقاله با عنوان «مصادیق مدیریت اسلامی و نقش آن در تولید علم» در یك مقدمه و سه فصل تنظیم شده است .

●مقدمه :

شامل كلیات و اهداف مصادیق مدیریت اسلامی در منابع علمی است .

▪فصل اول – مدیریت و اهمیت آن در مراكز آموزشی : در این فصل ابتدا مدیر از نظر لغوی و آنگاه اصطلاحی معنی شده است آنگاه اهمیت مدیریت بویژه در مراكز علمی و پژوهشی مورد بررسی قرار گرفته است و نیاز كنونی ایران اسلامی كه داعیه رهبری جهان اسلام را پس از قرنها و با زحمات زیادی به لطف و خواست خداوند متعال پیدا كرده است ، به امر مدیریت علمی كمتر از علوم دیگر نیست . آنگاه به سه نوع نظریه مدیریتی شامل : الف ) مكتب محاسبه ای ، ب) مكتب رفتاری (behavioral) و ج) نظریه های هنری فایول (Henri Fayol) اشاره می كند . و در پایان این بحث چنین نتیجه گیری می شود كه برای جبران این همه عقب ماندگی سالیان دراز ، بیش از همیشه به مدیران لایق ، صاحب نظر و متعهد نیاز داریم .

▪فصل دوم – مصادیق مدیریت اسلامی : در این فصل تحت سه عنوان الف) تجلی مدیریت اسلامی در رهبری پیامبر اكرم (ص) ، ب) سیمای مدیریت در حكومت امام علی(ع) و ج) صفات و ویژگی های مدیر اسلامی باستناد قرآن كریم و نهج البلاغه و كتب معتبر تاریخی و روایی مصادیق مدیریت اسلامی با این هدف كه مدیران منابه علمی ما آنها را الگوهای كار خود قرار داده و از آنها در طریقه اعمال مدیریت خود استفاده كنند تا بتوانند ان شاء الله در این نهضت علمی موفق شوند .

▪فصل سوم – اهمیت علم در فرهنگ اسلامی : این فصل در راستای اهداف فصول قبلی و در جهت اهمیت و نقش مدیریت اسلامی در فرهنگ سازی و با بهره گیری از فرهنگ و منابع غنی اسلامی و مفاخر ملی در پی آنست كه در راستای تحقق راه اندازی این نهضت علمی و جنبش نرم افزاری الگوهایی را بر شمرد . در پایان ضمن یك نتیجه گیری از كل مقاله به ارائه دوازده مورد پیشنهاد در جهت رسیدن به اهداف این نهضت علمی اشاره می شود .

●مقدمه

صاحب دلـــی به مدرسه آمد ز خــانقاه بشكست عهد ، صحبت اهـل طریق را

گفتم میان عالــم و عـــابد چه فرق بود تا اختیار كردی از آن این فـــریق را

گفت آن گلیم خویش بدر می برد ز موج وین جهد می كند كه بگیرد غریق را

سعدی (ره)

تحقیق و كنكاش در علل عقب ماندگی و فاصله گرفتن از دنیای تكنولوژی و پیشرفتهای صنعتی دنیای غرب و دیگر ملل دنیا بدون شك موضوعی جالب و برای اهل خرد قابل تأمل و تعمق است ، خاصه هنگامیكه به تاریخ كهن این مرز و بوم بویژه در عرصه های علمی نظری می افكنیم و وقتی كه می بینیم در طول تاریخ فرهیختگان علمی ما همیشه مایه مباهات و افتخار مردم این سرزمین و جهان بوده اند ، و آنگاه كه خود را در چنین وضعی در مقایسه با صاحبان علم و تكنولوژی مشاهده می كنیم ، غبطه خورده و از خود می پرسیم راستی مقصر كیست ؟ چرا آنها با همه كمبودشان به چنین درجه علمی نائل آمده اند و ما با آن سابقه درخشان تاریخی و مفاخر ملی و پشتوانه بهترین دین الهی و والاترین تعالیم بجا مانده از رهبران دینی خود چنین جایگاهی را داریم ؟

بنابراین با چنین نگرشی به این مقاله با عنوان «مصادیق مدیریت اسلامی و نقش آن در تولید علم» به چنین نتیجه ای رسیدیم كه آیات قرآن كریم ، گفتار امام علی (ع) در نهج البلاغه و سنت شریف نبوی منبع سرشار و بهترین راهنما و الهام بخش برای نویسنده ای است كه نقش و مصداق مدیریت اسلامی را در منابع علمی با هدف شناخت راه كارهای علمی در جهت تحقق اهداف این نهضت علمی و نرم افزاری و با الهام از فرمایشات و رهنمودهای مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه ای مورد كنكاش و بررسی قرار داده است . لذا امیدواریم كه با استعانت از ایزد متعال و نفوس قدسیه این بزگوار بتوانیم در این نهضت علمی شركت كرده و در حد توان اندك خود در آن سهیم باشیم .

▪فصل اول

مدیریت و اهمیت آن در مراكز آموزشی

الف ) معنی مدیریت :

مدیر در لغت از كلمه «دَوْرْ» به معنی گرداننده ، آنكه می گرداند آمده است (۱) و در اصطلاح اداره كننده اداره یا مؤسسه و مكانی را گویند ، ولی امروز با پیشرفتهای سریع سازمانهای انسانی كه در اثر گسترش تمدن و آشكار شدن نیازهای فراوان برای زندگی كردن به وجود آمده است ،‌مدیریت غیر از معنای لغوی ،‌به مفهوم «هدایت كردن» یا به كارگیری مجموعه ای از آگاهیها و توانائیها شكل یافته است كه بدین وسیله ،‌فرد با ایحاد هماهنگی در سازمان ، بازده آن را افزایش می دهد . (۲)

مدیریت در مفهوم «هدایت كردن» امروزه به صورت یك تخصص جلوه گر شده و از فلسفه ، روش و فن خاصی برخوردار است ، و بهمین خاطر در دنیای پیشرفته كنونی به انواع مختلف مدیریت از جمله مدیریت بازرگانی ،‌مدیریت صنعتی ، مدیریت آموزشی ، مدیریت سیاسی و … بر می خوریم كه هر یك در حوضه مدیریت خود اهمیت ویژه ای دارد .

از این جهت است كه برخی مدیریت را عبارت از فرآیندی برای حل مسائل مربوط به تأمین هدفهای سازمانی به نحو مطلوب از طریق استفاده مؤثر و كارآمد از منابع كمیاب در یك محیط در حال تغییر ، می دانند. (۳)

بنابراین مدیریت عبارت است از علم و هنر یافتن به كار گماردن شایسه‌ترین افراد ،‌تلفیق مساعی فكری و هماهنگ كردن این مساعی در جهت هدف یا هدفهای مورد نظر یك سازمان .

ب ) اهمیت مدیریت :

یكی از دانشهای بی شمار عصر حاضر كه همه دولتها به آن توجه دارند ، علم مدیریت است كه حیطه وسیعی یافته و مانند همه علوم دیگر قابل تعلیم و تعلم است . این دانش دارای زبانی ویژه و فرهنگی مستقل ، كه برای بدست آوردن آن باید به فرهنگ و زبان آن آشنایی لازم پیدا كرد ، در غیر این صورت انتظار بهره مندی از این علم نمی رود و باید مدیریت سنتی را به مدیریت مدرن امروز تبدیل كرد . بویژه برای مدیران مراكز علمی و دانشگاهی این نظام كه داعیه رهبری جهان اسلام را پس از قرنها و با زحمات زیادی به لطف و خواست خداوند متعال پیدا كرده اند ، به علم مدیریت برای تنظیم و پیشبرد آرمانهای مقدس اسلام و سنت رسول الله (ص) كمتر از نیاز به علوم دیگر نیست ، بویژه در زمانی كه همه نیروهای اسلامی و علاقمند ما برای یك جهش بزرگ بسیج شده اند . (۴)

از طرف دیگر رویارویی كشور ما با استكبار جهانی ایجاب می كند و هر چه سریعتر به دانشهای جدید دست یابیم و به ارزشهای بسیار عمیق و پر محتوای اسلام تمسك جسته و آن دو را در هم آمیخته و با توجه به رعایت تمام شئونات و دستورالعملهای شریعت و مدیریت اسلامی بتوانیم ترفندها و نیرنگ های شیطانی را كه برای شكست ما طرح می كنند ، خنثی كنیم . در چنین شرایطی ، مدیران باید برای پشتیبانی دقیق سیاست ها و ترفندهای اهریمنان و راههای مقابله با آنها آمادگی داشته باشند . (۵)

اهمیت مدیریت بویژه مدیریت اسلامی در منابع علمی بر هیچ كس پوشیده نیست ، نظر سنجی ها نشان میدهد كه در چهار دانشگاه آزاد اسلامی در شمال خراسان ۷۱% دانشجویان و ۹۳% كاركنان و ۶۹ % اعضای هیئت علمی از نحوه مدیریت هایی كه ارزشی بودند و شئونات اسلامی در این دانشگاه ها بیشتر رعایت می شده است ، رضایت دارند . در همین راستا تولید علم و شركت اعضای هیئت علمی این دانشگاه ها در همایشهای مختلف بیشتر بوده است . (۶)

البته مدیریت به مفهوم امروزی ، خاص قرون اخیر است . توسعه صنایع و پیدایی و گسترش سازمانهای مختلف ، مسائلی را به وجود آورد كه حل و فصل آنها به مدیر علمی و جهان بینی مدیریت نیاز داشت . بر همین مبنا ، امروزه تحقیقات علمی در زمینه های مدیریت ، بخش وسیعی از تحقیقات و مطالعات اجتماعی را به خود اختصاص داده است و دانشمندان و پژوهشگران دانش مدیریت در سراسر جهان نظریه های گوناگونی را با تكیه بر مشرب فكری خود پیشنهاد و ارائه كرده‌اند .

از جمله این نظریه ها سه دیدگاه مدیریتی مطرح شده است كه عبارتند از (۷) :

دیدگاه نخست آن است كه می گوید مدیریت می تواند حداقل تا حدودی ، از علوم دقیقه شمرده می شود ، و وسیعاً بر پایه های محاسبه های ریاضی قرار گیرد كه «فردریك تیلور» و پیروانش در اعتبار بخشیدن و جنبش مدیریت علمی این نظریه سهم فراوانی دارند .

دومین مكتب عمده مدیریت امروزی ، مكتب رفتاری (behavioral) است ، و بر پایه این نظریه مدیریت بیش از هر چیز بر بسط روابط صحیح بین افراد واقع است . بدین معنی كه برای رسیدن به اهداف مورد نظر مدیریتی باید روابط انسانی و معقولی بین افراد آن سازمان و یا اداره برقرار شود .

نظریه سوم در واقع حول نظریه های هنری فایول (Henri fayol) درباره اداره كردن یك سازمان می باشد و این نظریه به علم اداره كردن نیز شهرت یافته است .(۸)

هر چند دانشمندان علم مدیریت در قرن اخیر ، تمام روشها و قاعده های این علم را شرح كرده اند ، اما در كتاب آسمانی ما قرآن كریم و همچنین در تعالیم اسلامی و سیره نبوی ، اصول كلی مدیریت و رهبری مطرح شده است كه نحوه هدایت و سرپرستی را ترسیم و مشخص می كند .

امروزه تقریباً در همه نظامها و بویژه ایران اسلامی نیاز به مدیریت و رهبری در همه زمینه ها و فعالیتهای اجتماعی و بخصوص مراكز علمی و دانشگاهای محسوس است و نگرش مثبتی در به كارگیری روشهای مؤثر و مدیریت اسلامی وجود دارد كه در بحث بعدی چند نمونه از این نوع نگرش به مدیریت و رهبری جامعه از دیدگاه اسلام از نظر می گذرد .

▪فصل دوم

مصادیق مدیریت اسلامی

الف) تجلی مدیریت اسلامی در رهبری پیامبر اكرم (ص) :

براستی اصول و شیوه های حكومت نبی اكرم حضرت محمد(ص) به عنوان یكی از مصادیق بارز مدیریت اسلامی و به عنوان اساسی ترین راه گشا و اصول كاربردی مدیران نظام اسلامی ما محسوب می شود ،‌ از آنجائیكه اندیشه دینی كه از زبان پیامبر(ص) مطرح شده شد بر خلاف زندگی قبیله ای كه تربیت افراد را در چارچوب های محدود شكل می داد ، افراد را فراتر از محدودیت های قومی تربیت می كرد .

آن حضرت در دوران سیزده ساله درگیری با نظام جاهلی ، به جای این كه از راه غلبه و قهر اقدام كند از طریق ایجاد روحیه اخوت میان مسلمانان ، همدلی به وجود آورد و به مرور زمان بر مبانی اشتراك در جهان بینی توحیدی و توافق بر سر رفتارهای اخلاقی ، تردید در نظام باصطلاح سیاسی و اجتماعی دوران جاهلی ایجاد كرد و به جای آن ، طرح نظام نوین اجتماعی دینی را پی ریخت .

اساسی ترین اقدام در جهت شكل گیری امت اسلامی و تثبیت حكومت ، هجرت به مدینه بود كه با پشتوانه آیات نورانی قرآن به عنوان تكلیف شرعی مورد تأیید قرار گرفت . (۹) از این پس مهمترین آموزه ها در جهت ولایت مطلق ، مطرح و رسول اكرم (ص) به عنوان مسئول اعمال این ولایت و حاكمیت الهی و به مدیریت جامعه اسلامی معرفی شدند . (۱۰)

پیامبر (ص) در پرتو تعالیم اسلام نظام اجتماعی و حكوتی خود را بر پایه تعاون و همكاری دولت و ملت قرارداد ، به عبارت دیگر مطرح كردن قانون و قدرت اجرایی در كنار اخلاق .(۱۱)

پیامبر (ص) بر اساس آموزه های الهی ، به مسلمانان آموخت كه علاوه بر دفاع از جان و مال و ناموس ، میهن ، آزادی ،‌استقلال و دین خویش ، وظیفه دارند به دفاع از ستم زدگانی برخیزند كه در سایر كشورها به تنهایی از عهده دفاع و یا مقابله با متجاوز بر نمی آیند و از مسلمانان درخواست كمك می كنند .

این مدیر الهی از آغاز تا انجام عمرش میان رفتار و گفتارش تضادی دیده نشد و دشمنانش نیز او را راستگو و امین شناختند . همواره با قاطعیت به آنچه گفت و انجام داد پای فشرد .

آن حضرت در اولین اقدام اساسی خود در جهت تثبیت حكومت الهی و تأمین كننده مصالح ملی امت اسلامی منشور یگانگی خود را كه مشتمل بر سه بخش بود (۱-روابط مسلمانان ۲-عدم تعرض بین مسلمانان و یهود ۳- وحدت مسلمانان) ، تشكیل داد (۱۲) ، كه این منشور با توجه به اینكه در پانزده قرن قبل منتشر شد ، امروزه نیز برای از میان بردن مشكلات اجتماعی ، حقوقی ، اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی مسلمانان و حتی دیگر جوامع سودمند می نمایند و براستی از مصادیق بسیار ارزشمند مدیریت الهی در همه زمینه های زندگی می باشد كه امنیت عمومی و آسایش روانی مسلمانان را تضمین می كند و همچنین ترسیم خط سیر حركت های سیاسی و اجتماعی مسلمانان و تبیین مواضع اصولی و مترقی اسلام در برخورد با ستمگران ،‌هم پیمانان و … برخی از اهداف و پیامدهای این منشور تلقی شده است.

رویه حكومت آن حضرت در ایجاد قسط و بسط عدالت را ملاطفت و بر پایه منافع عمومی و بر پایه منافع عمومی اعلام كرد . (۱۳)و از اصل مشورت و مشاركت دادن مردم در امور سیاسی و اجتماعی و نظامی و فرهنگی بهره گرفت . (۱۴)

نویسندگان : محمد علی مجرب و فاطمه معتمدی

پی‌نوشتها

۱. دهخدا ، علی اكبر ، لغت نامه دهخدا ، انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۷۳ ، ج ۱۲ ، ص ۱۵۵

۲. فردریك تیلور (كه از او به عنوان پدر مدیریت علمی یاد می كنند)

۳. بارنارد چستر ، وظیفه مدیران ، ترجمه محمد علی طوسی ، مركز مدیریت دولتی ، تهران ، ص ۲۰

۴. ملك مدنی ، اشرف ، فرهنگ لغات و اصطلاحات علوم اداری و مدیریت ، انتشارات مركز آموزش مدیریت دولتی ، تهران ، ۱۳۵۶ ، ص ۵

۵. عسكریان ، مصطفی ، سازمان مدیریت آموزش و پرورش ، تهران ، ۱۳۶۶ ، ص ۶۶

۶. این نظر سنجی به عنوان یك كار عملی توسط ۶ نفر از دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد قوچان در زمستان ۱۳۸۲ از دانشگاه های آزاد اسلامی واحدهای بجنورد ، شیروان ، قوچان و دانشكده الهیات واحد مشهد انجام گرفته است .

۷. دیل ارنست ، اصول مدیریت ، ترجمه دكتر عبده تبریزی و فیروزه مهاجر ، انتشارات پیشبرد ، ۱۳۷۵، ص ۱۲۳-۱۲۲

۸. ر.ك : همان ، ص ۱۷۱-۱۶۳

۹. قرآن ، سوره نساء آیات ۹۷ و ۹۸ و سوره انفال ، آیه ۷۲

۱۰. ر.ك : جعفریان ، رسول ، تاریخ تحول دولت و خلافت ، ص ۱۸ به بعد

۱۱. سوره حدید ، آیه ۲۵

۱۲. ر.ك : السیره النبیوه ، ج ۲ ، صص ۱۴۶-۱۴۳ . بحارالانوار ، ج ۱۹ ، صص ۱۱۱-۱۱۰ . فروغ ابدیت ، ج ۱ ، صص ۳۸۵ – ۳۷۷

سوره حدید ، آیه ۲۵ و آل عمران ، آیه ۱۵۹

۱۴. سوره شوری ، آیه ۳۸

۱۵. طبری ، تاریخ طبری ، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، انتشارات اساطیر ، ج ۳ ، ۱۳۲۶ ، ص ۹۶۰

۱۶. السیره النبویه ، ج ۲ ، ص ۲۶ . تاریخ طبری ، ج ۳ ، ص ۱۰۱۷

۱۷. تاریخ طبری ، ج ۳ ، ص ۱۰۶۸

۱۸. ر.ك : انصاریان ، علی ، الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه ، انتشارات مفید ، تهران ، ۱۳۵۷ ،ص۵۵۷-۵۴۳

۱۹. نهج البلاغه ، ترجمه دكتر سید جعفر شهیدی ، شركت انتشارات علمی و فرهنگی ، ۱۳۸۰ ، نامه ۳۱ ص ۲۹۵

۲۰. نهج البلاغه ، نامه ۲۵ . الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه ، صص ۷۲۴-۷۲۳

۲۱. الدلیل علی موضوعات نهج البلاغه ، صص ۷۰۲-۶۹۴

۲۲. نهج البلاغه ، نامه ۵۱

۲۳. ر.ك : مروج الذهب ، ج ۲ ، ص ۴۳۱ . شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج ۱ ، ص ۱۸۱ به بعد . بحارالانوار ، ج ۲ ، ص ۶۵

۲۴. امام خمینی (ره) وصیت نامه سیاسی الهی ، مقدمه

۲۵. جوادی آملی ، اخلاق كارگزاران در جمهوری اسلامی ، مركز آموزش مدیریت دولتی ، تهران ، ۱۳۶۴، ص الف

۲۶. حجتی ، سید محمدباقر ، سیمای مؤمن در قرآن و حدیث ، مجله ذكر دفتر چهارم ، ص ۹۶-۹۵

۲۷.سوره انعام ، آیه ۱۶۲ (بگو همانا نماز من و پرستش من و زندگیم و مرگم از آن پروردگار جهانیان است)

۲۸. نهج البلاغه ، ترجمه فیض الاسلام ، ص ۶۲۰

۲۹. اصول كافی ، ج ۳ ، باب ۲۵۸ ، ص ۲۳۹ . سفینه البحار ، ج ۲ ، ص ۷۲۳

۳۰. ساعتچی ، محمود ، روان شناسی در كار سازمان و مدیریت ، مركز آموزش مدیریت دولتی ، تهران ، ۱۳۶۹ ، ص ۲۳

۳۱. اصول كافی ، ج ۱ ، ص ۵۵

۳۲. سوره زمر ، آیه ۱۸ (اَلّذینَ یَسْتَمِعوُنَ القولً ، فَیَتَّعبونَ اَحْسَنَهُ … )

۳۳. نهج البلاغه ، ترجمه دكتر سید جعفر شهیدی ، نامه ۵۳ ، ص ۳۴۰

۳۴. نهج البلاغه ، ترجمه فیض الاسلام ، ص ۶۲۰ .

۳۵. سخنان امام علی (ع) از نهج البلاغه ، ترجمه جواد فاضل ، چاپ نگین ، تهران ص ۱۱ ، نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی ، نامه ۵۳ ، ص ۵۶۷

۳۶. سوره اعراف ، آیه ۱۹۹

۳۷. نهج البلاغه ، نامه ۵۳

۳۸. عنصرالمعالی كیكاوس بن اسكندر ، قابوس نامه ، به كوشش غلامحسین یوسفی ، تهران ۱۳۵۳ ، ص ۲۷۹

۳۹. خواجه نصیرالدین طوسی ، برگزیده اخلاق ناصری ، به كوشش محمد علوی مقدم و رضا اشرف زاده ، انتشارات توس ، تهران ، ۱۳۶۵ ، ص ۹۶ .

۴۰. همان ، ص ۹۶

۴۱. سفینه البحار ، ج ۱ ،‌ص ۴۱۱ . علم الیقین ، ص ۴۳۹

۴۲. نهج البلاغه ، ترجمه دكتر شهیدی ، نامه ۳۱ ، ص ۲۹۷

۴۳. قابوسنامه ، ص ۲۷۹

۴۴. سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه ، ترجمه جواد فاضل ، ص ۳

۴۵. مقیمی ، محمد ، از كوفه به جهان بشریت ، انتشارات مرآتی ، تهران ، ص ۲۱۴

۴۶. همان ، ص ۱۴

۴۷. تحف العقول ، ص ۲۹۲

۴۸. نهج البلاغه ، ترجمه فیض الاسلام ، ص ۱۰۳۱ ، نامه ۵۳

۴۹. ر.ك : تاریه دانشگاه های بزرگ اسلامی ، تألیف عبدالرحیم غنیمه ، ترجمه دكتر نورالله كسائی ، چاپ دانشگاه تهران ، ۱۳۷۲ ، ص ۳۳-۲۶

۵۰. سوره علق ، آیات ۳ تا ۵

۵۱. سوره فاطر ، آیه ۲۸

۵۲. سوره زمر ، آیه ۹

۵۳. سوره مجادله ، آیه ۱۱

۵۴. اصول كافی ، ج ۱ ، ص ۳۶-۳۵

۵۵. عبدالواحد آمدی ،‌شرح غرر الحكم و دررالكلم ، تحقیق خوانساری ، ج ۱ ، ص ۶۹ ، ش ۲۶۹

۵۶. همان ، ج ۱ ، ص ۲۵۸ ، ش ۱۰۳۰

۵۷. همان ، ج ۱ ، ص ۳۸۱ ، ش ۱۴۶۳

۵۸. همان ، ج ۲ ، ص ۳۶ ، ش ۱۷۳۶

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی

---