جوشش های سینمایی و کوشش های انقلابی

نگاهی به وضعیت ۳۰ سال سینمای پس از انقلاب اسلامی

در ماههای اولیه بعداز انقلاب، که هنوز تحول چندانی درصنعت سینمای کشور رخ نداده بود وخبری از تولیدات جدید سینمایی نبود، سینماها عمدتا، برخی از فیلم‌های قبل از انقلاب را نمایش می‌دادند. این فیلم‌ها را پس از آنکه بخش‌های سانسور شده قبل از انقلاب به آنها اضافه و یا برخی از صحنه‌هایی که با فرهنگ انقلابی اسلامی مردم کشورمان منافات داشت، حذف می‌شد اکران می‌کردند.‌

درآن روزها فیلم‌هایی چون قیصر، بت‌شکن، طوقی، رگبار، داش آکل، خاک، رضاموتوری، گوزن‌ها، کندو و تعدادی دیگر که برخوردار از فضای سینمای روشنفکری سالهای منتهی به انقلاب بود فرصت اکران‌های مکرر و طولانی یافتند و ازقضا خیلی هم فروش داشتند.‌

به موازات آن تعدادی از فیلم‌های انقلابی جهان همچون نبرد الجزایر، میشل استروگف، گاندی، زد، حکومت نظامی، غازهای وحشی، مارپیچ (مستند سقوط آلنده) ونیز آثارسینمای دینی جهان همچون محمدرسول الله(ص)، ده فرمان، عیسی‌بن‌مریم، السید، عمرمختار و نظایر آن سینمای کشور را به تصرف خود در آوردند و دو سال اول خوراک اولیه سینمای ایران همین دست آثار بودند و در فضایی که هنوز صنعت ویدئو درکشور رایج نشده بود، تنها تماشای این آثار در سینمای ایران، خط رابط مردم با سینمای ایران و جهان بود.‌

اما زمانی که مردم در دوسه سینمای مرکز شهر تهران صف‌های طولانی را برای دیدن فیلم <شعله> اثر سینمای هند، تشکیل دادند واین فیلم در ردیف پربیننده‌ترین آثار اکران شده بعد از انقلاب درکشور به شمار رفت مسئولان سینمایی وزارت فرهنگ وهنرآن زمان ناگهان به صرافت افتادند که فکری به حال سینمای بعداز انقلاب کنند.‌

در یکی دو سال اول انقلاب در استودیوهای فیلمسازی خبری نبود، و بیشتر آثار در دست تولیدات ماههای آخر ۵۷ همچنان در بوته رکود و سکوت به سرمی برد. ‌

فیلم‌های <پروازبه سوی مینو> ساخته تقی کیوان سلحشور، جنگ اطهر ساخته محمدعلی نجفی و فریاد مجاهد ساخته مهدی معدنیان تنها سه فیلم تولید و اکران شده درنخستین سال انقلاب (۱۳۵۸) بودند و در سال ۱۳۵۹ تولید ۲۱ فیلم سینمایی نشان از یک خیزش در سینمای ایران داشت و طی آن فیلم‌هایی چون هیروگلیف اثر غلامعلی عرفان، از فریاد تا ترور (با ترانه معروف یاردبستانی من) ساخته منصورتهرانی، افیون (یا همان تب مرگ) ساخته مشترک امان منطقی و داریوش کوشان، انفجار اثر ساموئل خاچکیان، به سوی ساحل ساخته عبدالله عالیخانی، پرواز در قفس ساخته حبیب کاوش، تاریخ سازان اثر هادی صابر، چریکه تارا ساخته بهرام بیضایی، خشم الهی ساخته عزیزرفیعی، خونبارش ساخته امیرقویدل،راهی به سوی خدا (یا همان مردان خبیث) ساخته جلال مهربان، زنده باد ساخته خسروسینایی، سرباز اسلام ساخته امان منطقی، سند زنده ساخته اصغر بیچاره، شجاعان ایستاده می‌میرند ساخته عباس کسایی، قدیس ساخته ناصرمحمدی، قیام ساخته رضاصفایی، گفت هرسه‌شان ساخته غلامعلی عرفان، مسافر شب ساخته منصورتهرانی، مفسرین ساخته امان منطقی و منافق اثراسماعیل پورسعید، بودند که فرصت ساخت واکران پیدا کردند، گرچه بسیاری ازآنها با استقبال چندانی مواجه نشدند.‌

درسومین سال بعدازانقلاب هم تقریبا همین تعداد فیلم توسط جمعی ازسینماگران باقی مانده از سال‌های قبل از انقلاب فرصت تولید و اکران پیدا کردند، اما در میان تولیدات سال ۱۳۶۰ آثاری متفاوت‌تر و جهت یافته‌تر و برخوردارتر از مفاهیم انقلاب اسلامی می‌توان یافت.‌

اعدامی ساخته محمدباقرخسروی، برنج خونین ساخته مشترک امیرقویدل و اسدالله نیک‌نژاد، خانه آقای حقدوست، مرز، کرکس‌ها می‌میرند ساخته‌های جمشید حیدری و فصل خون حبیب کاووش فیلم‌های برخوردار از مضامین همسوی فرهنگ انقلاب و در ضدیت با فضاهای سیاسی و اجتماعی سالهای قبل از انقلاب به سینماهای سر و سامان یافته سالهای اول انقلاب راه یافتند، اما هیچ یک از آنها نتوانستند همچون فیلم <برزخی‌ها> ساخته ایرج قادری صف‌های طویل و طولانی مدت مردم را به پشت گیشه‌های سینما بکشانند، <برزخی‌ها> با حضور چند تن از چهره‌های برتر و شناخته شده تئاتر و سینمای کشورمان و برداشت حادثه باری از وقایع انقلاب و دفاع مقدس توانست برای مدت کوتاهی سینمای ایران را از حضور پررنگ مخاطب برخوردار سازد، اما به دلیل مواجه شدن باسیل انتقادات سینماگران متعهد و رسانه‌های جمعی آن روزگار، طولی نکشید که این پرمخاطب‌ترین اثرسینمایی سالهای اولیه انقلاب از پرده‌های سینمای کشور پایین کشیده شد و در همین حال سومین سال سینمای ایران تنها با نمایش ۸ فیلم دوران خود را پشت سرگذاشت.‌

ایرج صابری منتقد و سینمانویس در این باره می‌گوید: به رغم فضای انقلابی آن سا لها در همه سطوح کشور، فیلم‌های سینمای ایران در دو سه سال اول بیشتر از مضامین مختلف اجتماعی هم برخوردار بودند و تمام فیلمسازان روی موضوع انقلاب متمرکز نبودند با این حال دهه اول را باید دهه تردیدها و نگرانی‌های سینمای ایران دانست.‌

● تولد حوزه هنری‌

در نخستین سالهای انقلاب سازمان تبلیغات اسلامی با گردآوردن چند فیلمساز با گرایش‌های انقلابی و مذهبی، تلاش خود را در بنیان‌گذاری سینمای انقلاب به کار گرفت که فیلم‌هایی چون <توجیه> با فیلمنامه‌ای ازمحسن مخملباف و ساخته منوچهر حقانی پرست درسال ۶۱ از همین مجموعه هنری پا به سینمای ایران گذاشت و درکنار آثاری چون برزخی‌ها، جاده ساخته محمدعلی سجادی، جانبازان اثرناصرمحمدی، خط قرمز اثر مسعودکیمیایی، دادا ساخته ایرج قادری، فرمان ساخته کوپال مشکوه و مرگ یزدگرد ساخته بهرام بیضایی به نمایش درآمد. فیلم <توجیه> از تولیدات سال ۱۳۵۹ سازمان تبلیغات اسلامی بود که در تیرماه سال ۶۱ فرصت اکران به آن داده شد. ‌

فیلم <توبه نصوح> نخستین اثرسینمایی رسمی محسن مخملباف بودکه در سال ۱۳۶۱ ساخته شد و در فروردین سال ۶۲ فرصت نمایش یافت. این اثر سینماگران کشور را با تفکرات تازه و نگرشی متفاوت از سینما (درحدآن روزها) مواجه کرد و این نخستین بار بود که توبه کردن شخصی به نام <لطفعلی‌خان> پس از زنده شدن دو باره‌اش در قالب یک مضمون اسلامی عرضه می‌شد و محسن مخملباف در آثار آن دوره خود اصرار داشت تمام سینماگران را متوجه ارزش‌های نهفته و پنهان در تفکرات اسلامی نماید.‌‌ در کنار اکران پر سر و صدای <توبه نصوح> آثار دیگری از سینماگران دهه ۶۰ کشورمان چون اشباح ساخته رضا میرلوحی، بازداشتگاه ساخته کوپال مشکوه، بازرس ویژه ساخته منصورتهرانی، جایزه و خانه عنکبوت ساخته‌های علیرضا داوودنژاد، دیار عاشقان ساخته حسن کاربخش، رهایی رسول صدرعاملی، سفیر ساخته فریبرزصالح، زخمه ساخته خسرو ملکان و مرگ سفید ساخته حسین زندباف توانستند برپرده سینماهای کشور حضور یابند که از میان آنها فیلم <رهایی> ساخته رسول صدرعاملی با فروش ۵۶ میلیون ریال رکورد فروش را در نخستین اکران در تهران نصیب خود کرد. ‌

امیدسبحان منتقد سینمای ایران معتقد است که پنج سال اول انقلاب، سینمای به کما رفته کشورمان کم کم داشت روی تخت انقلاب به هوش می‌آمد و چشمان خود را بازمی کرد. او می‌گوید: فضای آن روزها آنقدر مبهم بودکه کمتر فیلمسازی می‌توانست کمی آنسوی‌تر از ماه و سال و جلوی پای خود را پیش‌بینی کند و اکثر فیلمسازان آن روزها با چراغ‌های مه شکن هم قادر به حرکت در فضای مه‌آلود آن سالها نبودند، با این حال بسیاری از آنها سالم به مقصد رسیدند و در طول این مسیر مه‌آلود توانستند رد پاهای خوبی از خود به جای بگذارند.‌

این منتقد همچنین با اشاره به ۳۲ اثر ساخته شده و به نمایش درآمده درسال ۶۳ می‌گوید: آثار به نمایش درآمده در پنجمین سال انقلاب حکایت ازرشد کمی و کیفی سینمای ایران و حرکت‌های رو به رشد در شاخصه‌های دیگر فیلمسازی چون فیلمنامه، فیلمبرداری، نورپردازی، لباس، دکور و موسیقی بود و آثاری چون استعاذه ساخته محسن مخملباف، بازجویی یک جنایت ساخته محمدعلی سجادی، تاتوره ساخته کیومرث پوراحمد، دوچشم بی‌سو ساخته محسن مخملباف، دوله تواثررحیم رحیمی پور، سناتور ساخته مهدی صباغ زاده، نقطه ضعف اثر محمدرضا اعلامی، هیولای درون ساخته خسروسینایی و میلاد ساخته ابوالفضل جلیلی در همین سال فرصت نمایش و حضور در سینمای تازه جان‌گرفته انقلاب را پیدا کردند. در زمستان همین سال بودکه فروش فیلم سناتور ساخته مهدی صباغ زاده با رقم ۵۶ میلیون ریال (دراکران نخست) توجه بازار سینمای ایران را به خود جلب کرد که این رقم در آن زمان رقم قابل توجهی بود زیرا آن روزها خرید یک آپارتمان درمرکز شهر تهران با ۱۵۰ هزار تومان میسر بود.‌

● پیش به سوی گیشه ‌

حرکت فیلمسازان به سوی گیشه ودرآمدهای خوب تقریبا از سال ۶۴ در سینمای ایران آغاز شد.‌

نوید اعیانی کارشناس امور سینمایی در این باره می‌گوید: مبلغ ۱۵۶ میلیون ریال فروش فیلم <عقابها> آن هم فقط در نخستین اکران سینما، حیرت‌آور بود، ولی واقعیت داشت و اعداد و ارقام ثبت شده در تاریخ سینمای ایران نیز موید همین مطلب است. ‌

او معتقد است که سینما در سال ۶۴ آثار خوبی عرضه کرد که از آن میان می‌توان به <گلهای داوودی> ساخته رسول صدرعاملی که در نخستین اکرانش ۹۴ میلیون ریال فروش داشت اشاره کرد.‌

کیومرث پوراحمد فیلمساز توانای سالهای بعد از انقلاب نیز معتقداست که در سال ۶۴ و نیز سال ۶۵ تقریبا تکلیف فیلمسازان روشن شده بود و هرکس می‌رفت که برای خود راه و سبک وسیاق خودش را انتخاب کند.‌

او می‌گوید: در همین سال بود که تماشای فیلم <اولی‌ها> ساخته عباس کیارستمی که البته کاری مستند و خالص بود، زنگ سینمای ایران را در تولیدات مستند به صدا درآورد، گرچه در سال ۶۳ تولید شده بود. در همین سال بود که آثاری چون <عقابها> ساخته ساموئل خاچکیان، شهرموشها ساخته محمدعلی طالبی، حادثه ساخته منصور تهرانی، تاراج ساخته ایرج قادری، دونده اثر امیرنادری و مردی که زیاد می‌دانست اثر یدالله صمدی سینماگران را به یک مرزبندی خاصی نزدیک می‌کرد و تعدادی از فیلمسازان که تا این تاریخ در بیرون از گود حضور داشتند در سالهای بعد یعنی ۶۵ و ۶۶ وارد عرصه سینمای ایران شدند و در سال ۶۵ بودکه شاهد تولید آثاری چون اتوبوس اثر یدالله صمدی، بایکوت اثرمحسن مخملباف، جاده‌های سرد اثرمسعودجعفری جوزانی، زنگها اثر محمدرضاهنرمند، کفش‌های میرزانوروز اثر محمدمتوسلانی، مدرک جرم اثر منوچهرحقانی پرست و مادیان اثرعلی ژکان بودیم که هنوز هم در دریف آثار خوب سینمای بعداز انقلاب به حساب می‌آید.‌

● خاطرات خوب سینما

بسیاری از سینماگران و دست اندرکاران سینمای ایران سال ۱۳۶۶ را نقطه عطفی در تولیدات سینمایی ایران می‌دانند و از آن به عنوان یکی از پرخاطره‌ترین سالهای تولید و اکران فیلم یاد می‌کنند.

۴۷‌ اثر به یاد ماندنی تاریخ سینمای ایران که هرکدام از آنها تاکنون بارها از تلویزیون نیز پخش شده‌اند، در این سال روی پرده سینماهای کشور حضور یافتند.‌

چهره‌های جدیدی که تا آن روز خبری از آنها در سینمای ایران نبود، به جرگه تولیدکنندگان آثار سینمایی پیوستند که از میان آنها می‌توان به منوچهرمصیری با فیلم تشکیلات، علی اصغر شادروان با فیلم تیرباران، فرامرزقریبیان با فیلم جدال در تاسوکی، مهرزاد مینویی با فیلم دست‌نوشته‌ها، پوران درخشنده با فیلم رابطه و حمید تمجیدی با فیلم سراب اشاره کرد. می‌توان ادعا کرد که تعدادی از آنها نیز در همین سال نخستین ساخته‌های سینمایی خود را روانه بازار کردند و تولد خود را درسینمای ایران اعلام کردند. ‌

حمید امجد روزنامه نگار سینمانویس دراین باره می‌گوید: تعدادی از آنها در نخستین تولیدات سینمایی خود شکست خوردند و عرصه سینما را ترک کردند و تعدادی از آنها که آثارشان با استقبال چشمگیر روبرو شد، در سالهای بعد به کار خودشان ادامه دادند و در همین سال بودکه فیلم معروف اجاره‌نشین‌ها ساخته داریوش مهرجویی تنها در اکران اول خود در سینماهای تهران توانست ۱۷۰ میلیون و ۵۶۰ هزار ریال فروش کند که رکورد فروش در سینمای ایران تا آن تاریخ بود و در همین سال بود که ابراهیم حاتمی کیا چهره نام‌آور سینمای امروز ایران با ارائه نخستین اثر سینمایی خود یعنی <هویت> به عرصه رقابت با سینماگران دهه ۶۰ پاگذاشت. درحالی که رقیب او در سینما یعنی محسن مخملباف با فیلم معروف <دستفروش> در کنار او دیده می‌شد و او همچنین باید با آثاری چون ناخدا خورشید، ساخته ناصرتقوایی، گزارش یک قتل ساخته محمدعلی نجفی، تیغ و ابریشم ساخته مسعودکیمیایی، بی‌بی چلچله ساخته کیومرث پوراحمد، پرواز در شب ساخته رسول ملاقلی‌پور و اجاره‌نشین‌ها ساخته داریوش مهرجویی دست و پنجه نرم می‌کرد.‌

این روزنامه‌نگار همچنین اضافه می‌کند: سینمای ایران در سال ۶۷ و پس از گذشت یک دهه پر فراز و نشیب صاحب ۵۶ فیلم اکران شده بود که تعدادی از آنها توانستند در ردیف بهترین فیلم‌های تاریخ انقلاب و سینمای ایران جایگاه ویژه‌ای برای خود دست و پا کنند، آثاری که هنوز هم پس از بارها اکران شدن در سینماهای کشور و پخش مکرر از شبکه‌های تلویزیون هنوز برای مخاطبان خود دارای جاذبه‌ای ویژه است، آثاری چون پرنده کوچک خوشبختی اثر پوران درخشنده، پرستار شب اثر محمدعلی نجفی، خانه دوست کجاست؟ اثر عباس کیارستمی، شیراک اثر داریوش مهرجویی، پاییزان اثر رسول صدرعاملی، خارج از محدوده اثر رخشان بنی اعتماد، ترن اثر امیرقویدل و جعفرخان از فرنگ برگشته اثر علی حاتمی.‌

منتقدین آن روزگار سینمای ایران که می‌رفتند کم کم تشکل و جایگاهی در حاشیه سینمای ایران در همان سال برای خود دست و پا کنند در همین سال بود که درکنار جشنواره فیلم فجر به معرفی آثار برتر سینمای ایران از دیدگاه خود نیز پرداختند و از همین دست آثار به عنوان فیلم‌های به یادماندنی سال ۱۳۶۷ یاد کردند.‌

حسن فرازمند

---