استاد مطهری در عرصه علم و عمل

استاد شهید مطهری یكی از موفق ترین و پیشروترین متفكران اسلامی در عصر جدید است كه در گستردگی فكری , درك زمان , شناخت مسائل فكری , توجه به واقعیت ها و آشنایی با مبانی دینی سرآمد هم عصران خویش بود

استاد شهید مطهری یكی از موفق ترین و پیشروترین متفكران اسلامی در عصر جدید است كه در گستردگی فكری ، درك زمان ، شناخت مسائل فكری ، توجه به واقعیت ها و آشنایی با مبانی دینی سرآمد هم عصران خویش بود . او عمر پربركت خود را در راه شناخت عمیق اسلام و شناساندن این مكتب حیات بخش ، از زوایای مختلف به شیفتگان علوم و معارف اسلامی و مبارزه ی سرسختانه با كجروی ها و انحراف ها صرف نمود و بدین جهت حق عظیمی بر مسلمانان ، به ویژه نسل جوان دارد و به حقیقت الگو و معلمی وارسته و موفق برای نسل جستجوگر عصر ماست . استاد مطهری معلمی بود كه روزگاری چند در برج طلعت این نسل درخشید و چونان شمشیری آخته بی آنكه از خرق عادات و رسوم و خرافات عوام و خواص بهراسد ، معضلات و شبهات را در هم نوردید و اكنون كه از بامداد هجر او ۲۳ سال می گذرد و نام و یاد و آثار گران سنگ او فرصتی است تا بار دیگر جوانان پاك طینت و مشتاق حقایق نورانی اسلام ، با اندیشه های ژرف و ناب او در اسلام شناسی آشنا گردند . بنابراین غور در مشی زندگی و اندیشه این متفكر بزرگ اسلامی ، كه نقشی اساسی در ایجاد تحولات عمیق اجتماعی و فرهنگی جامعه داشت ، با انگیزه ی یافتن زوایای نهفته و مختلف زندگی و اندیشه های سرنوشت ساز او می تواند نمونه و الگویی علمی و عملی برای مشتاقان طریق و پویندگان مسیر ارایه دهد و نسل جوان جستجوگر و تشنه ی واقعیت را در رسیدن به مقصد هدایت نماید .

۱- استاد مطهری در عرصه حیات فردی

۱/۱- خانواده

استاد مطهری در دوازدهم جمادی الثانی سال ۱۳۳۸ هجری قمری مطابق با سیزدهم بهمن ماه سال ۱۲۹۹ شمسی در خانواده ای مذهبی به دنیا آمد . مادر استاد مطهری درباره ی عنایت الهی قبل از تولد او گفته است : « دو ماه قبل از تولد مرنضی شبی در خواب دیدم محفلی نورانی است و تمام زنان محل در مسجد اجتماع كرده اند . ناگاه بانویی محترم وارد شد و دو زن نیز همراه او بودند كه بر اهل مجلس گلاب می پاشیدند . چون نوبت به من رسید به آنان فرمود : سه بار گلاب بپاشید . از او دلیل آن را جویا شدم با خوشرویی پاسخ داد : به خاطر آن جنینی كه در رحم داری ، چنین كاری لازم بود ، زیرا او آینده ای درخشان خواهد داشت و به جامعه اسلامی خدمات عظیم و گسترده ای خواهد كرد . » استاد مطهری در طول عمر خود برای پدر و مادرش احترام خاصی قایل بود ، زیرا می دانست یكی از راه های كسب توفیق انسان های بزرگ ، دعای والدین بر حق فرزندان بوده است . شهید مطهری موفقیت خویش را در زندگی علمی و اجتماعی خود مرهون دعای پدر و مادر بزرگوارش می داند و می فرماید : « گه گاه كه به اسرار وجودی خود و كارهایم می اندیشم ، احساس می كنم یكی از مسائلی كه باعث خیر و بركت در زندگیم شده و همواره عنایت و لطف الهی را شامل حال من كرده است ، احترام و نیكی فراوانی بوده است كه به والدین خود كرده ام . به ویژه در دوران پیری و هنگام بیماره علاوه بر توجه معنوی و عاطفی – با وجود فقر مالی و مشكلات مادی در زندگیم – تا آنجا كه تواناییم اجازه می داد ، از نظر هزینه و مخارج زندگی به آنان كمك و مساعدت كرده ام . » (سرگذشت های ویژه از زندگی استاد ، ج ۲ ، ۱۴)

مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند :

« بارها اتفاق افتاده بود ، در جلساتی كه ما در مشهد با آقای مطهری داشتیم پدر ایشان هم حضور داشت . استاد در مقابل پدرشان به قدری مؤدب برخورد می كرد ، و این امر حاكی از این بود كه عمیقاـ برای ایشان احترام زیادی قائل بودند . »

۲/۱- زندگی مشترك

تاریخ زندگی علمای ما نشان داده است كه آنان بهترین رفتار و سلوك را با همسران و خانواده ی خویش داشته اند . یك عمر باصفا و صمیمیت ، با همه ی مشكلات زندگی دست و پنجه نرم كرده و با صداقت و امانت بر مشكلات آن فایق آمدند و فرزندان گرانقدری را تحویل جامعه دادند . استاد شهید مطهری چون قصد ازدواج داشت ، پس از مشورت با پدر و مادر و برخی خویشان ، دختر آیه الله روحانی را در مشهد خواستگاری كرد . وقتی كه خانواده شهید مطهری برای این منظور رفتند ، آیه الله روحانی در مقابل اكراه برخی افراد خانه بخصوص همسرش ، اظهار داشت : « سال گذشته در قم به حجره ایشان (استاد مطهری) رفته بودم و با اخلاق و خصوصیات روحی این جوان آشنایی دارم و او را انسانی پاك سرشت می دانم . » استاد مطهری با تشكیل خانواده به قم بازگشت و زندگی جدید را با شرایط سخت اقتصادی آغاز كرد . او گاه مجبور بود برای گذران زندگی كتاب هایش را بفروشد و یا قرض بگیرد ، ولی چنان مناعت طبع داشت كه حتی همسر خود را از این ماجرا باخبر نمی كرد و نه تنها با برخورد به او ، روی در هم نمی كشید ، بلكه با چهره ای متبسم و شاداب با وی سخن می گفت ، به گونه ای كه همسرش متوجه مشكلات او نمی گردید .

همسر آن حكیم فرزانه می گوید :

« برای من همسری مهربان و برای فرزندانش پدری فداكار محسوب می گشت . با اینكه برخی مواقع در اثر شدت كار و فشار تلاش های فكری ، اعتراف می كرد كه خسته ام و سرم گیج می رود ، ولی با خوشرویی و قیافه ای بشّاش به گفته های ما گوش می داد و من و فرزندان را راهنمایی می كرد . به حق می توان گفت كه او معلم زندگی ما بود . » (پیام زن ، ش ۳ ، سال هفتم ، ص ۳۹)

همسر شهید استاد مطهری همچنین می افزاید :

« همیشه با یك حالت تواضع و آرامش با من رفتار می كرد ، با صدایی متین و چهره ای خندان ، به طوری كه با یك ارادت و عشق خاصی كار می كردم و علاقه شدید ایشان به من و محبت هایی كه می كرد ، مرا در انجام كارهای منزل رغبت و شوق عجیبی می بخشید ، مطهری مراد خانواده بود و افراد خانواده مریدش بودند . محیط خانه را چنان مساعد ساخته بود كه فرزندان ، متقی پرورش یابند . تأثیر رفتار پدر در فرزندان ، آنها را راهیان راه پدر و سالكان طریق حق ساخته است . »

همسر شهید مطهری می افزاید :

« رفتار صمیمانه و محترمانه ای بین من و ایشان بود . اگر از مسائل مادی دنیا حرف می زدم و گله ای داشتم این شعر را می خواند :

اگر لذت ترك لذت بدانی

دگر لذت نفس لذت ندانی »

« استاد مطهری در برابر مشكلات زندگی سخت بردبار بود و با دشوارترین مسایل به آسانی برخورد می كرد . بارها امری در برابر ما بزرگ و چون كوهی جلوه گر بود ، ولی چون با ایشان در میان می نهادیم ، با لبخندی مسرت آمیز می گفتند : چیزی نیست ، به زودی برطرف می شود »

۲- استاد مطهری در عرصه حیات علمی

۱/۲- معلمی فرهیخته

در قلمرو پرورش توانایی ها و شایستگی های بشر ، دو نوع معلم و مربی مورد نیاز است این كه استعدادها را بارور سازد . یكی معلم گفتار و بیان كه از طریق آموزش ، درهای معرفت و دانش را به روی انسان بگشاید و دیگری معلم الگو و اسوه كه رفتار و كردار او ، راه و رسم زندگی را ترسیم كند و دست انسان را گرفته و به مراحل كمال برساند . بررسی زندگی انسان های والایی كه رفتار و كردار آنان می تواند سرمشق زندگی ما باشد ، برای رشد و تكامل انسان بسیار ضروری و مفید است از این رو استاد مطهری هم استاد بیان و هم قلم بود و هم سرمشق زندگی از نظر رفتار . او در بستر علم و دانش ، در جهاد قلمی و بیانی ، در پاسداری از مرزهای حق و حقیقت ، در تهجد و نیایش در دل شب در عزت و مناعت نفس ، در تواضع و فروتنی ، در حفظ حرمت بزرگان و جهات دیگر اسوه و سرمشق است و آشنایی با رموز و خصوصیات زندگی او می تواند عاشقان كمال را در عرصه علم و عمل یاری كند .

۲/۲- ویژگی های علمی

۱. قدرت فراگیری

استاد مطهری درباره ویژگی علمی افراد می فرماید :

« افراد از نظر استعداد یاد گرفتن و فراگیری مطالب علمی بر دو گونه اند . برخی در سنین جوانی از قدرت فوق العاده ای برخوردارند و تا چند سال می توانند به شدت بیاموزند ، ولی وقتی به اصطلاح پا به سن می گذارند ، دیگر گویی استعداد آنها خشك می شود و فقط به هر آنچه كه تا آن موقع آموخته اند ، اكتفا می كنند و به اصطلاح از كیسه می خورند . امّا در مورد برخی ، مطلب طور دیگری است ، یعنی همیشه دارای قدرت فراگیری هستند و من از این دسته هستم . من امروز بیشتر از گذشته در خودم آمادگی برای آموختن احساس می كنم . من امروز دلم می خواهد كه دائماـ مطالعه كنم و بیاموزم و تدریس كنم و بیاموزانم . »

اهمیت این مطلب هنگامی روشن می شود كه بدانیم این سخنان را استاد مطهری یكی دو سال قبل از شهادت فرموده است .

۲. درك صحیح

استاد مطهری از اندیشمندانی بود كه درك عمیق و درستی از اسلام و معارف آن داشت .

شهید استاد مطهری خود در این باره چنین می فرماید :

« یكی از تفضّلات الهی بر من این است كه در حالی كه بسیاری از دانشمندان اهل نظر هر چند سال یكبار در نظریات خود تجدید نظر می كنند و به اصطلاح تغییر رأی می دهند و گاه تا آخر عمر به چندین عقیده متفاوت و متضاد گرایش پیدا می كنند ، من از ابتدای جوانی تا حال ، حتی یك سطر هم ننوشته ام كه بعداـ ببینم غلط بوده است .

به حمدالله هر چه كه نوشته ام و اندیشیده ام از همان روزهای اول تا حال هنوز هم بر همان عقیده ام . گاه به نوشته های سی سال پیش خودم نگاه می كنم ، البته تكامل برایم پیدا شده ، یعنی یك نظری داشته ام به اجمال ، اكنون تفصیل داده ام ، برایم پخته تر شده یا یك دلیل برای مطلبی داشته ام و به دلایل دیگری رسیده ام ، ولی این كه ببینم چیزی گفته ام یا نوشته ام كه اكنون به آن معتقد نیستم و نظرم چیز دیگری است ، چنین چیزی نیست و من این را یكی از الطاف بزرگ الهی برای خودم می دانم . »

۳. حقیقت جویی

ویژگی بارز حقیقت جویی استاد مطهری ، موجب شده بود كه از پذیرش اندیشه های بدیع و ارزشمند دیگر متفكران ابایی نداشته باشد . امّا هیچ گاه مطلبی را تا در آسیای نیرومند ذهن خود كه سرشار از مفاهیم ارزشمند اسلامی بود ، نرم و خرد نمی كرد و با اصول و مبانی اسلامی منطبق و هماهنگ نمی دید ، به طور قالبی و كلیشه ای نمی پذیرفت .

۴. انصاف علمی

رعایت انصاف و خارج نشدن در میانه روی و عدل ، یك صفت پسندیده است . معلم اگر شاگردی را به خاطر یك عمل خلاف یا تنبلی و … سرزنش می كند ، به صفات خوب او نیز باید اشاره و توجه كند .

در صورتی كه نظر شاگرد در مطلبی بهتر و مفیدتر از نظر معلم است ، باید آن را با آغوش باز بپذیرد كه به عدل و انصاف علمی نزدیكتر است .

بارزترین ویژگی استاد مطهری ، داشتن روحیه ی انصاف در مسائل علمی و اجتماعی بود . این ویژگی سبب شده بود كه : « استاد مطهری بر روی حرف مخالفین نظر خود – هر كه می خواهد باشد و در هر مقامی كه باشد – كاملاـ بیندیشد ، یعنی هیچ گاه با روحیه ی استكباری و بزرگ منشانه با آرأ و عقاید حتی مخالف ترین دشمنان خود نیز برخورد نمی كردند ، همیشه هر سخن و گفته ای را تا حد امكان تجزیه و تحلیل می كردند و شقوق درست و قابل قبول آن را از احتمالات نادرست جدا كرده و به حساب هر یك جداگانه رسیدگی می كردند . این خصلت نه تنها به عنوان یك خصیصه اخلاقی قابل احترام و ارزش است ، بلكه به لحاظ علمی نیز اثرات فراوانی بر آن مترتب است . استاد در برخورد با مكاتب بیگانه حتی ماركسیسم اگر نكته مثبتی می دیدند از اعتراف به آن خودداری نمی كردند و این یكی از عللی است كه آثار ایشان حتی در مخالفین نیز مؤثر افتاده است . »

۵. توضع علمی

معلم باید بداند كه دانش او در مقابل علم خداوند بزرگ همچون قطره ای در مقابل اقیانوس است و بسیاری هستند كه دانش و آگاهی شان از او بیشتر است . تواضع علمی استاد مطهری نیز زبان زد بود . به جای این كه شاگردان در مقابل استاد تواضع كنند ، استاد مطهری در مقابل آنان تواضع می كرد و فروتنی به خرج می داد . شهید دكتر محمد مفتح (ره) در این باره می فرماید : « من در روز شهادت استاد مطهری ، دنبال نوشته ای در كتابخانه اش می گشتم ، دیدم چقدر استاد مطهری نوشته دارند ، چه عمر پر بركتی ، آن وقت این شخصیت ، این قدر اخلاقی ، ساده و بی آلایش . همه كتابهایش عنوان « مرتضی مطهری » بود . هیچ عنوان و لقبی را نمی پذیرفت با این كه بدون استثنأ استاد همه بود و همه فضلای فعلی بدون شك از محضر استاد مطهری استفاده كرده بودند . »

---