تحول در چشم انداز روابط ایران و مصر

نخستین پرواز خطوط هواپیمایی دولتی مصر در حالی ۱۳ مهرماه امسال در فرودگاه امام خمینی ره تهران به زمین نشست که روابط سیاسی و دیپلماتیک تهران و قاهره در ۳۰ سال گذشته قطع بود

نخستین پرواز خطوط هواپیمایی دولتی مصر در حالی ۱۳ مهرماه امسال در فرودگاه امام خمینی (ره) تهران به زمین نشست که روابط سیاسی و دیپلماتیک تهران و قاهره در ۳۰ سال گذشته قطع بود.

● روابط ایران و مصر در بستر تعاملات تاریخی

بعد از شکل‌گیری دولت‌های مستقل در دو کشور در دهه۱۹۲۰ میلادی (۱۲۹۹ خورشیدی)، روابط ایران و مصر در شکل نوین خود و در چارچوب روابط دیپلماتیک میان دو دولت آغاز شد. در سال ۱۹۲۱ (۱۳۰۰ خورشیدی) برای اولین بار سفارت ایران در قاهره گشایش یافت و چهار سال بعد در سال ۱۹۲۵ میلادی (۱۳۰۴ خورشیدی)، مصر به تاسیس سفارتخانه در ایران اقدام کرد. این روابط تا دهه ۱۹۷۰ میلادی (۱۳۴۸ خورشیدی) با فراز و نشیب‌هایی روبه‌رو بود. در دوره‌ اول، از سال ۱۹۲۱ تا۱۹۶۱ (۱۳۰۰-۱۳۴۰)، دو دولت پادشاهی ایران و مصر، متاثر از اراده قدرت استعماری انگلیس، روابطی عادی اما کم‌اثر و بی‌تحرک داشتند. اما این روابط در سال ۱۹۶۱ میلادی (۱۳۴۰ خورشیدی) با روی کار آمدن «جمال عبدالناصر» رییس جمهور ملی‌گرای مصر با چالش‌هایی روبه‌رو شد. سیاست‌های ضد استعماری عبدالناصر و در عین حال گرایش‌های وی در ضدیت با جریانات اسلامی شیعی باعث گردید که روابط ایران و مصر تیره شود از آن رو که حاکمان وقت ایران به دلیل گرایش به قدرت استعماری بریتانیا و روابطی که با رژیم صهیونیستی داشتند، مایل به تحکیم روابط با حکومت‌ ملی‌گرای ناصر نبودند. اقدامات عبدالناصر در ضدیت با جنبش‌های اسلام‌گرا به خصوص فشارهایی که متوجه سید قطب و دیگر رهبران دینی مصر گردید، نگاه مردمی جامعه به شدت دین‌گرای ایران را به حکومت مصر تغییر داد. اما از سال ۱۹۷۲ میلادی (۱۳۵۱ خورشیدی) و پس از روی کار آمدن «انور سادات» جانشین عبدالناصر و سازش با رژیم صهیونیستی، زمینه‌ برای مداخله قدرت‌های خارجی از جمله آمریکا، انگلیس و رژیم صهیونیستی فراهم شد و بدین ترتیب ارتباط میان دولت غرب‌گرای ۰۳۹;محمدرضا پهلوی۰۳۹; و انور سادات تقویت شد و از این زمان، به رغم خواست ملت‌ها، روابط ایران و مصر گسترش یافت، به گونه‌ای که سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی ایران در مصر در سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۷۹ (۱۳۴۸- ۱۳۵۷ خورشیدی) یعنی سال پیروزی انقلاب اسلامی، به سرعت رشد کرد و دولت شاهنشاهی ایران و دولت مصر به دو متحد استراتژیک غرب تبدیل شدند. اما با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، این روابط در قالب دیگری کاهش یافت.

حادثه ترور انور سادات در سال ۱۳۶۰ خورشیدی تبعاتی برای روابط ایران و مصر به وجود آورد که اگرچه موانع ظاهری و جانبی را بر سر راه از سرگیری روابط میان دو کشور قرار داد، اما به نظر می رسد این موانع جانبی و تشریفاتی تا به امروز به قوت خود باقی مانده و اجازه نداده است دو کشور آن طور که مایل هستند روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند. تنها تحول مهم در دهه دوم انقلاب اسلامی (۱۹۹۰ به بعد)، مبادلات فرهنگی، علمی و افزایش رفت و آمد چهره‌های دینی، علمی و فرهنگی و فعال شدن برخی نهادهای فرهنگی بود. در دهه سوم روابط، ایران و مصر طیفی از نزدیکی مناسبات تا دوری از روابط را تجربه کردند. در سال های اول با تمرکز بر مشترکات فرهنگی و اسلامی تلاش شد تا این روابط گسترش یابد که تحول عملی در حاشیه اجلاس وزرای خارجه کشورهای سازمان کنفرانس اسلامی در شهر کوالالامپور به وقوع پیوست و آن زمانی بود که دو وزیر خارجه وقت ایران و مصر با یکدیگر دیدار کردند. ۰۳۹;عمرو موسی۰۳۹; و ۰۳۹;کمال خرازی۰۳۹; در این دیدار به توافق رسیدند که هر چه زودتر روابط کامل سیاسی میان دو کشور را از سر گیرند. بعد از این دیدار هیات پارلمانی جمهوری اسلامی ایران از مصر دیدار و بر گسترش مناسبات تاکید کردند. در دوره بعد از ریاست جمهوری ۰۳۹;محمد خاتمی۰۳۹;، مصر و ایران بیش از آنچه که تصور می شد از یکدیگر دور شدند و با موضع گیری های جدید ۰۳۹;حسنی مبارک۰۳۹; بر ضد شیعیان عراق و منطقه خلیج فارس دامنه اختلافات میان دو کشور ابعاد تازه ای یافت و دولت ایران برای بهبود روابط خود با مصر، یک بار دیگر باید راه رفته را تجربه می کرد. سخنان ۰۳۹;محمود احمدی نژاد۰۳۹; رییس جمهوری اسلامی ایران در اواخر اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۶در امارات عربی متحده مبنی بر آمادگی ایران برای راه اندازی سفارتخانه در قاهره نقطه عطفی برای برقراری روابط دوباره میان دو کشور بود. روابط جمهوری اسلامی ایران و مصر با برقراری خط هوایی وارد نقطه عطفی شد که به نظر می رسد می توان آن را مرحله جدیدی از روابط تلقی کرد.

● ایران، مصر و آمریکا: رقابت ها و چالش ها

ایران و مصر به دلیل شرایط جغرافیایی و ژئوپلیتیک حساس که در خاورمیانه دارند همواره مورد توجه قدرت های بزرگ بویژه ایالات متحده بوده اند. در سال های پیش از انقلاب اسلامی در ایران، این روابط سه وجهی در چارچوب اهداف و منافع ملی آمریکا در منطقه تعریف گردیده بود و بر اساس این روابط، ایران با مصر ، و هر کدام با آمریکا روابط گسترده ای داشتند به نحوی که این روابط در چارچوب روندهای منطقه ای شکل متوازنی به خود گرفته بود. اما با پیروزی انقلاب اسلامی و آغاز جنگ تحمیلی، این روابط در چارچوب ایالات متحده و مصر دنبال گردید و قاهره به عنوان نقطه اتصال مناسبات منطقه ای آمریکا در خاورمیانه فعالیت کرد. ایالات متحده در طی سال های بعد و با تلاش ایران و مصر برای نزدیکی بیشتر در حوزه های منطقه ای تبدیل به نقطه جدا کننده ای شد که گسترش این روابط را در مسیر منافع خود نمی دید. از دیگر سو، روابط ایران و مصر نیز در قالب روندهای منطقه ای قرار گرفت که این روندها در چارچوب موضوعاتی همچون؛ موضوع فلسطین، موضوعات تاریخی و ماهیت شیعی دولت ایران تعریف گردید. بر این اساس، روابط ایران و مصر در شرایطی ایجاد و در شرایطی با فراز و نشیب هایی ادامه یافته که همواره بازیگر سومی در مسیر این روابط منافع خود را جست وجو کرده است.

● ایران و مصر در حوزه روند صلح خاورمیانه

بحث باصطلاح صلح خاورمیانه و مساله فلسطین از مهم ترین مسائل اختلافی میان ایران و مصر برای سال های متمادی بوده است. پیش از انقلاب اسلامی، حکومت پهلوی با سکوت در برابر اسراییل عملا روابط خود را با مصر زمان ناصر کاهش داد اما با روی کار آمدن انور سادات و صلح با اسراییل، روابط ایران و مصر نیز رو به بهبود حرکت کرد. اما جهت گیری ایران در قبال مساله فلسطین پس از پیروزی انقلاب اسلامی، دگرگونی عمده ای پیدا کرد به طوری که ایران و مصر از دو دیدگاه متفاوت حمایت کردند. جمهوری اسلامی با حمایت از حماس و حزب الله از مقاومت و مبارزه با رژیم صهیونیستی دفاع می کند و مذاکره با رژیم صهیونیستی را خیانت به آرمان های اسلام و مردم فلسطین می داند در حالی که مصر با حمایت از فتح و تشکیلات خودگردان و به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی مایل به برقراری صلح میان تشکیلات خودگردان و این رژیم است. رویکردهایی که می تواند در قالب بستر تاریخی روابط این دو کشور و رقابت های منطقه ای و تاثیرپذیری مصر از بازیگران فرامنطقه ای به ویژه ایالات متحده تبیین شود.

● روابط ایران و مصر: چارچوب سازی برای آینده

چارچوب روابط ایران و مصر با یک منحنی از موضوعات متنوع همراه بوده که از سال های گذشته به امروز رسیده است و در حالی که در هر دو کشور دولت های متعددی بر سر کار آمده اند اما میراث تاریخی این روابط در قالب مناسبات باقی مانده است. در دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد نیز تلاش های گسترده ای برای برقراری و گسترش روابط بین دو کشور صورت گرفت و رییس جمهوری اسلامی ایران بارها در موضع گیری ها خواهان برقراری این رابطه شده و حتی اعلام کرد در صورت همکاری قاهره، تهران حاضر است در عرض ۲۴ ساعت سفارت ایران در مصر را بازگشایی کند و حتی در صورت دعوت رسمی به این کشور، سفر خواهد کرد. هر چند از طرف مصر کمتر شاهد ارسال پیام دوستی هستیم اما تلاش های دولت نهم و دهم نسبت به دولتهای قبل از خود به برقراری و گسترش مناسبات، این گمانه را در ذهن پدید می آورد که ممکن است جمهوری اسلامی ایران از این عنصر بازدارنده عبور کند. اعلام آمادگی ایران برای دایر کردن سفارت مصر در ایران، سفر ۰۳۹;حسین ضرار۰۳۹; معاون وزیر امور خارجه مصر در امور آسیا به تهران در پاسخ به سفر ۰۳۹;عباس عراقچی۰۳۹; معاون سابق وزیر امورخارجه به قاهره را که در چارچوب بررسی روابط دوجانبه و رایزنی مستمر به منظور دستیابی به توافق و بهبود فضای حاکم بر روابط دو کشور صورت گرفت، می توان نشانه های گسترش روابط تلقی کرد. همچنین ایران و مصر توافقنامه مشترکی در خصوص برقراری خط پرواز مستقیم بین تهران و قاهره امضا کردند که گام مثبتی در عرصه دیپلماتیک دو کشور محسوب شده و به منزله حلقه هایی از زنجیره اقدامات دیپلماتیک برای ایجاد تفاهم و نزدیکی به حساب می آید.

در چنین فضایی به نظر می رسد، جمهوری اسلامی ایران و مصر در مسیر چارچوب سازی برای احیا و بازتعریف روابط گام برداشته اند. چارچوب سازی در روابط بدین معنا خواهد بود که بستر مناسبات از میراث تاریخی خارج شده و در مسیر نگاه به آینده قرار گیرد، رویکردی که این دو کشور را قادر می سازد تا عناصر فرامنطقه ای را از منافع دوجانبه و متقابل خارج کرده و در مسیر مناسبات مستقل از طرف سوم قرار دهد.

منبع: خبرگزاری - ایرنا - تاریخ شمسی نشر ۸/۸/۱۳۸۹