عواقب حذف حریم در شهر و بنا

حریم در حال حاضر، در تمامی زمینه ها، در سازمان فضایی شهرهای ایران خدشه دار شده است. فرآیند حذف حریم را در شهرها، از سال های ۴۰ به بعد از ساده ترین عناصر ساختمانی تا پیچیده ترین …

حریم در حال حاضر، در تمامی زمینه ها، در سازمان فضایی شهرهای ایران خدشه دار شده است. فرآیند حذف حریم را در شهرها، از سال های ۴۰ به بعد از ساده ترین عناصر ساختمانی تا پیچیده ترین تركیب های شهر و پیرامون آن، می توانیم شناسایی كنیم.از دیوار گرفته كه در معماری ایرانی، ساختمانی مستقل بوده و توانایی آن را داشته كه تعریف كننده فضا، شكل دهنده فضا، ایجادكننده تركیب فضاها باشد و امروز بدل شده است به یك سطح مسطح كوتاه كه فقط اعلام كننده مرزهای مالكیت مطلق زمین است. و پنجره ها كه برای درون، نور و روشنایی و هوای تازه و برای بیرون چشم انداز فراهم می كردند و هم اكنون به قاب های مسطح تبدیل شده و مورد اشراف قرار گرفته اند. درگاه ها كه حذف شده اند و با حذف آنها، مسیر عبور در پاگرد و پله ها، در محل ورود به فضاها درهم شده است.

فضای ورودی به یك سطح جداكننده تقلیل پیدا كرده و وارد واحد مسكونی كه می شویم همه چیز عیان می شود؛ خارج می شویم شهر به یكباره آشكار می شود، بی آنكه بدانیم كی به واحد مسكونی رسیده ایم و كی از آن خارج می شویم و چون داخل می شویم احساس درون عارض نمی شود و چون خارج می شویم به یكباره خود را در میان بزرگراه می یابیم.فضاهای حدفاصل و حریم های میانی، بین قلمرو خصوصی و قلمرو عمومی، كاملاً از بین رفته اند. انعكاس فضایی مالكیت مطلق، بر جای مفهوم مالكیت نسبی در شهر نشسته. عرصه خصوصی حریم ندارد. عرصه عمومی حرمت ندارد. تمامی آستانه های صدا، بو، دید و تنفس مورد تعرض قرار گرفته اند. خورشید بدون حریم، سایه می تابد.

معادل این مفهوم در سازمان فضایی عبارت است از: حذف فضاهای سرپوشیده ها، ایوان ها و راهوندها كه در شهرسازی ایران، انعكاس فضایی تقاطع راه با پدیده های عملكردی و فضایی سر راه بودند (مانند انواع واشدگاه ها، فتاحه ها، میادین و تكیه ها) از بین رفته اند. تسلسل فضایی، بخشه بندی فضایی و سكانس های شهری حذف شده اند.حتی حریم شهرهایی هم كه جزیی از اسناد مصوب طرح های جامع هستند، به شدت مورد دستكاری قرار گرفته اند. اكنون می بینیم كه بیرون محدوده استحفاظی حریم شهرها، عموماً اشغال شده و در درون حریم هم ساخت و سازهای غیرقانونی بسیار صورت گرفته است. رشد شهر، كوهپایه ها، حریم رودخانه ها، اراضی كشاورزی و باغ های پیرامون شهر را تصرف كرده است. حریم هر شهر، این تنها تنخواه گردان رشد، به سرعت در حال اشغال است.در این فرآیند حذف و جایگزینی، ما (مردم، مسئولان و متخصصان) نقش و تاثیرگذاری برخی از عناصر را مانند اتومبیل بسیار كم رنگ در نظر گرفته ایم. اتومبیل اكنون فاتح شهرهاست و ما تمامی حریم ها را دودستی تقدیم اتومبیل كرده ایم. خواسته یا ناخواسته در برابر اتومبیل سر تعظیم فرود آوردیم و از وسوسه های فروش انواع وسایل نقلیه موتوری و موتورها هم نمی توانیم خودمان را رها كنیم. حاصل آنكه، تمامی عرصه های شهر، قلمروهای عمومی و خصوصی، سوراخ سنبه های تاریخی و تفریحی و همه فضاهای مورد نیازمان را در اختیار اتومبیل و سواره روها قرار دادیم.اگر فضاهای میانی حدفاصل قلمروهای خصوصی و عمومی را حفظ كنیم و در سازماندهی مجدد فضاهای شهرمان حرمت حریم را نگه داریم، كیفیت زندگی دوباره به شهرها، فضاها و بناهایمان بازخواهند گشت.

محمدرضا حائری