۲ حکیم تبریزی

در آسمان فکری ایران زمین و از خطه آذربایجان دو یگانه درخشیدن گرفته اند که با وجود پرفروغی و عظمت علمی و روحی کمتر مورد توجه اذهان بوده اند یکی از این بزرگان حکیم اشراقی ودود بن محمد تبریزی است متعلق به بعد از ۹۳۰ هـ ق , وجود این نادره دوران بر بسیاری از عرفا و دانشمندان پوشیده مانده و عده کمی با این فرزانه آذربایجانی آشنایی دارند

در آسمان فکری ایران زمین و از خطه آذربایجان دو یگانه درخشیدن گرفته‌اند که با وجود پرفروغی و عظمت علمی و روحی کمتر مورد توجه اذهان بوده‌اند. یکی از این بزرگان حکیم اشراقی ودود‌بن محمد تبریزی است (متعلق به بعد از ۹۳۰ هـ . ق)، وجود این نادره دوران بر بسیاری از عرفا و دانشمندان پوشیده مانده و عده کمی با این فرزانه آذربایجانی آشنایی دارند.

در مورد این حکیم اشراقی آثار و اثرات چندانی در دست نیست، اما بنا بر شواهدی که وجود دارد این فیلسوف و عارف پاک نهاد عالم اسلام در قرن نهم هجری تفسیر بلند بالا و عمیقی بر الواح عمادیه شیخ شهید (شیخ شهاب الدین سهروردی صاحب کتب و رسالات گوناگون از جمله حکمه الاشراق، تلویحات، لغت موران، عقل سرخ، در کوی صوفیان و... و احیاگر فلسفه و حکمت اشراقی اسلامی در خاک پاک ایران ) نگاشته و به واسطه این تفسیر بوده که ما با نام ودود تبریزی برخورد می کنیم و به میزان معرفت و عمق وجودی علمی و عملی وی آگاهی می یابیم.

بعد از ورود اسلام، نحله های فکری ای در ایران به وجود آمد تا مبانی معرفتی و معنوی الهی گونه اسلامی و قرآنی را تطبیق کرده و ماحصل این تلاش ها تا به امروز نیز پیدا و پنهان به روند خویش ادامه داده است.

ودود تبریزی نیز از تربیت یافتگان چنین اندیشه ای است و نمونه های بی شماری از این نوع تعلیم و تربیت از قرون و اعصار گذشته می توان بر شمرد چنانچه بوعلی و میرداماد و میرفندرسکی، ملاصدرا و رجبعلی تبریزی و ملاعلی نوری و حکیم سبزواری نمونه های روشن از نتیجه چنین تلاشی هستند.

از فحوای همین اثر یعنی تفسیر الواح عمادیه، عمق و ژرفای علمی و حکمی و تبحر وی در علوم عقلی آشکار می شود و همچنین احاطه وی بر غوامض مذاهب دیگر از جمله عرفان مسیحیت و انجیل مکاشفات یوحنا معلوم و مشهود می گردد.

فیلسوف شهیر هانری کربن درباره وی می نویسد: ودود تبریزی [در اثر خویش] خود را یک اشراقی کامل می نمایاند و با روشی کاملا ویژه به توجیه این مباحث [موضوعات مطرح در الواح عمادیه سهروردی و توضیح ارتباط حکمت باستان ایران و اسلام مد نظر است] می پردازد و ربط و تناسب آنها را به اثبات می رساند.۱

شخص دیگر که از مدرسان پرآوازه مکتب اصفهان بوده، حکیم متاله رجبعلی تبریزی است که از اعاظم فلاسفه و حکمای عهد صفوی و معاصر ملاصدرای شیرازی بوده است.وی از شاگردان برجسته عارف سترگ میرفندرسکی بوده و تحت تاثیر تفکرات عمیق جناب میر قرار گرفته است.

رجبعلی تبریزی در عهد خویش بسیار مورد توجه و اقبال عام و خاص بوده چنان که شاه عباس ثانی خود به دیدار وی می شتافت؛ نکته قابل توجه نظریات این حکیم و عارف عالیقدر در حوزه فلسفه است؛ وی با توجه به آموزه های استاد خویش و همچنین بهره گیری از باطن آیات و روایات اسلامی موضوع صفات حق تعالی را مطرح و آن را نه عین ذات، بلکه زائد بر آن قلمداد می کند که این نوع نگرش به اسما و صفات حق تعالی نوعی تعارض و تقابل از لحاظ فکر فلسفی با مکتب صدرای شیرازی ایجاد کرده و بعضا نیز این حکیم متاله نظریات ملاصدرا را رد می کند، چه صدرای شیرازی صفات را عین ذات خداوند و نه زاید بر آن می شمارد و نیز به اصالت وجود می پردازد که حکیم تبریزی بر خلاف وی به اصالت ماهیت تاکید می کند.

رجبعلی تبریزی در آرای خویش به اندیشه های عرفانی و اشراقی نیز بذل توجه کرده و از آرای نوافلاطونیان و محی الدین عربی و اندیشه های عرفانی استاد خویش که دارای سلوک روحی ژرفی بوده بهره جسته و خود نیز در این راه گام برداشته است.

در مقدمه کتاب الاصل الاصیل درباره آرای وی آمده:

ملارجبعلی خدا را مافوق هستی می داند و این تفکر برگرفته از افکار افلوطین درخصوص «واحد» است که با بیان روایات کاملا مطابقت دارد.۲

تعلیمات و اندیشه های ژرف این حکیم الهی باعث جذب شاگردان بسیاری در حوزه درسی وی شده که بعد از استاد آثار و اندیشه های وی را بسط و گسترش داده اند و از آن جمله می توان به قاضی سعید قمی (صاحب شرح بر توحید صدوق) و... اشاره کرد که هر یک از این شاگردان در دوره های بعد از استادان بنام در حوزه فلسفه و الهیات به شمار می روند.

اما از آثار وی که حاصل سال ها ریاضت و تفکر عمیق در مباحث معرفت شناختی و مبانی توحیدی و بواطن آیات و روایات اسلامی است می توان از کتاب اثبات واجب، الاصل الاصیل یا اصول آصفیه نام برد که در آنها سعی در به اثبات رسانیدن آرای خویش کرده است.

همچنین حکیم دارای طبعی لطیف و ذوقی سرشار بوده و شعر نیز می سروده و در اشعار خویش واحد تخلص می کرده است. اشعار زیر از اوست:

ای آن که به رای توست رای همه کس / ای آن که تویی مرا به جای همه کس

در پای تو افتاده ام دستم گیر / کوتاه کن از میانه پای همه کس

پی نوشت ها:

۱ ـ سه فیلسوف آذربایجانی، هانری کربن، ترجمه محمد غروی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی.

۲ ـ الاصل الاصیل (اصول آصفیه) تصحیح و مقدمه از عزیز جوانپور هروی ـ حسن اکبری بیرق، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ۱۳۸۶.

هوشنگ شکری