از نظر صنعت کلینیکی پیشرفتی نداشته ایم

گفت وگو با پروفسور نعمتی, رئیس بخش مغز و اعصاب و ستون فقرات دانشگاه بن آلمان

پروفسور محمدنبی نعمتی، رئیس بخش مغز و اعصاب دانشگاه بن آلمان است. او در سال ۱۳۳۵ در پایتخت به دنیا آمد و پس از ۲۰ سال تحصیل با پایان دوره متوسطه در کنکور سراسری شرکت کرد و سرانجام در رشته مورد علا‌قه خود، پزشکی پذیرفته شد. او زمانی که بر روی صندلی دانشگاه شهید بهشتی قرار گرفت هرگز تصور نمی‌کرد یک روز از چنان شهرتی برخوردار شود که بیمارانش برای ویزیت، ماه‌ها در صف انتظار بایستند. او نخبه شدن را در سر می‌پروراند. پس از گذشت ۲ سال از تحصیل در یکی از معروف‌ترین دانشگاه‌های ایران، کوله‌بارش را بست و برای ادامه تحصیل در رشته پزشکی عازم آلمان شد. در آنجا دانشگاه هایدن پذیرایش شد و با گرفتن تخصص در رشته مغز و اعصاب از دانشگاه هانوفر، همه دیگر متوجه استعداد قابل ستایش او شدند. محمدنبی نعمتی شاگرد یکی از جراحان معروف آلمان بود و بدین ترتیب در صف نسل اول متخصصان همان کشور قرار گرفت.

پس از جنگ جهانی دوم نیز توانست دوره فوق‌تخصص جراحی ستون فقرات را به پایان رسانده و همزمان عضو هیات‌علمی دو دانشگاه هانوفر و بن شد. پروفسور نعمتی از همان سال که سرزمینش را ترک کرد تا سال ۲۰۰۰ به وطن بازنگشت. وی معتقد بود وقتی به کشورش می‌آید باید سوغات باارزشی برای هموطنانش همراه داشته باشد. در سال ۲۰۰۰ پس از ۳۰ سال دوری از وطن، زمانی که چرخ‌های هواپیمای آلمان روی باند فرودگاه مهرآباد فرود آمد آن دانشجوی کم‌تجربه با افتخار روی پله‌های هواپیما ایستاد. او می‌دانست دست خالی نیست. نسخه‌ای همراه داشت که علا‌ج درد بسیاری از بیماران بود. علا‌قه به وطن و درمان بیماران کشورش باعث شد همان جوان که اینک پروفسوری صاحبنام شده بود هر ۴ ماه یک بار هزاران کیلومتر را طی کند. این پروفسور، روش جدید <بهبود کیفیت بیماران قطع نخاع>‌ و درمان قطعی بیماران مبتلا‌ به دیسک کمر و گردن را در ایران به نام خود ثبت کرد. ‌

▪ آقای پروفسور از آخرین باری که درباره شیوه ابداعی‌تان <بهبود کیفیت بیماران قطع نخاعی> است صحبت کردید، حدود یک سال می‌گذرد، آن موقع برای اولین بار در ایران یک جوان ۳۵ ساله قطع نخاعی تحت عمل جراحی قرار گرفت. با گذشت یک سال از انجام جراحی، تا چه میزان آن را موفق دانسته و نتایج مثبتش را تشریح کنید.

ـ من به بیماران قطع نخاعی به عنوان افرادی که دچار یک ضایعه شده‌اند نگاه نمی‌کنم چراکه این افراد انسان‌های سالمی بودند که زندگی عادی خود را داشتند و متاسفانه بر اثر یک سانحه دچار مشکل شده‌اند. برخی از این بیماران از مشکل شکستگی مهره رنج می‌برند. شکستگی‌ای که همراه با جابه‌جایی مهره‌ها بوده و منجر به وارد آوردن فشار به سایر مهره‌ها شده است. تعدادی از این بیماران هم شکستگی مهره ندارند بلکه در اثر وارد آمدن صدمه مستقیم به نخاع،‌به طور غیرمستقیم نخاع آسیب دیده و تکان شدیدی خورده است و ریشهآن را تحت فشار قرار داده است. بسیاری از این بیماران در ایران بین ۲۰ تا ۳۵ سال سن دارند و به ندرت دیده شده شخصی در ۶۰ سالگی دچار قطع نخاع شده باشد، چراکه جوانان، دارای تحرک و فعالیت فراوان هستند و در معرض حوادث مختلف قرار می‌گیرند. متاسفانه نوع حادثه و بیماری ایجادشده به‌گونه‌ای است که این افراد از جامعه خارج شده و دچار انواع ناراحتی‌های روحی می‌شوند. آنها تحت جراحی‌های فراوانی قرار می‌گیرند اما این جراحی‌ها امید به بهبود را برای آنها به ارمغان نمی‌آورد و نتیجه‌‌ای عایدشان نمی‌شود. از همه اینها که بگذریم دردهای پس از جراحی و ناامیدی به بهبودی، شرایط را برای بیماران قطع نخاع سخت‌تر می‌کند.

این افراد در نهایت چاره‌ای ندارند جز اینکه با اختلا‌ل‌های حرکتی و احساسی روی ویلچر بنشینند و حتی پاسخگوی ساده‌ترین نیازهایشان نیز نخواهند بود. تغییرات روحی در این افراد در برخی موارد حتی به فروپاشی زندگی خانوادگی‌شان منتهی می‌شود. تمامی این عوارض همانند یک دایره شیطانی است؛‌یک علت، علت دیگری را ایجاد می‌کند و معضلا‌ت را بیشتر می‌کند. هدف اصلی، بهبود زندگی این بیماران است. در این زمینه‌ها نتایج آزمایشگاهی مطلوبی به دست آوردیم اما متاسفانه از نظر صنعت کلینیکی پیشرفتی نداشتیم و بیمار به همان ترتیب که اختلا‌ل حرکتی دارد هنوز هم از آن رنج می‌برد. به اعتقاد من اگر در یک تونل تاریک، اشعه‌ای از روشنایی به چشم رسید باید به آن امیدوار شد. این مساله در کشور ما وجود دارد. هر چند که نتایج هنوز مثبت نیست اما امیدوارم در چند سال آینده به آن دسترسی پیدا کنیم.

▪ میزان حمایت‌های دولت از طرح‌ها و شیوه‌های جدید چگونه بوده است؟

ـ زمانی که دولت پروژه‌ای را ببیند و متوجه اهمیت آن شود، به طور قطع از آن حمایت و پشتیبانی می‌کند و از نظر لجستیک آن را در راس کار خود قرار می‌دهد. اما دولت در پیشرفت کار و نتایج آن نقشی ندارد. علم و دانش است که حرف اول را می‌زند. این بیماری‌های صعب‌العلا‌ج را باید به طور تدریجی درمان کرد. مساله حائز اهمیت آن است که در شرایط فعلی هر پزشکی نسبت به بیماران قطع‌نخاعی مسوول است، هر چند که اختلا‌ل حرکتی آنها درمان نمی‌شود اما می‌توان کیفیت زندگی آنها را بهبود بخشید. ‌

▪ شیوه ابداعی‌تان برای بهبود زندگی این بیماران تا چه حد موثر بوده است؟

ـ این شیوه دو مرحله دارد. ۱- کنترل ادرار و مدفوع ۲- ایجاد قدرت جنسی. کنترل ادرار و مدفوع معضلی است که بسیاری از بیماران قطع نخاعی گرفتار آن هستند و با توجه به فرهنگ‌ ما، مشکلا‌ت فراوانی ایجاد می‌کند. از سوی دیگر قدرت جنسی در روابط زناشویی مساله‌ای بنیادی است و نقش مهمی ایفا می‌کند. ماجرا از این قرار است که پتانسیل‌های عصبی به اسپنکتر این بیماران قطع نخاعی نمی‌رسد و از این رو اسپنکتر گشاد است و گشاد هم می‌ماند. این مساله منجر می‌شود این بیماران در کنترل ادرار و مدفوع خود دچار مشکل شوند چراکه آنها انقباض اسپنکتر را ندارند اما چنانچه اسپنکتر مصنوعی نصب شود آن حالت انقباض ایجاد شده و بیمار قطع نخاعی ادرار و مدفوعش بی‌اختیار دفع نمی‌شود. ‌

▪ چه میزان از بیماران قطع نخاعی احساس کنترل دفع را ندارند؟

ـ حدود ۶۰ درصد از بیماران این احساس را ندارند و ۴۰ درصد دیگر اعلا‌م می‌کنند از این احساس برخوردار هستند. البته بیمار قطع‌نخاعی آنقدر تجربه به دست آورده که می‌داند چند ساعت یک بار ادرار و مدفوعش دفع می‌شود. ‌

▪ روش نصب این دستگاه به چه صورت است؟

ـ این دستگاه در قسمت عصب‌های مهره خاجی یا در قسمتی که ضایعه نخاعی وجود دارد نصب می‌شود. دستگاه مورد نظر دارای الکترودهای میکرومتری و میلی‌متری است که در یک صفحه الکترونیکی خارج از کانال نخاعی در جایی که چربی و ماهیچه فراوان باشد همانند زیر شکم یا نشیمنگاه قرار می‌گیرد. این دستگاه باتری‌ای دارد که از طریق آن الکترودها، فرکانس‌هایی را ارسال می‌کند که منجر به انقباض ماهیچه می‌شود. بیمار دستگاه را روشن می‌کند و وقتی احساس کند که باید ادرار و مدفوع‌اش دفع شود آن را خاموش کرده و سپس ۵ دقیقه بعد ماهیچه‌شل شده و فرد می‌تواند ادرار و مدفوع را دفع کند. ‌

▪ این دستگاه به جز فوایدی که برای بیمار دارد چه نقاط ضعفی دارد؟

ـ یکی از مشکلا‌ت قابل توجه این دستگاه حجم زیاد آن است. از سوی دیگر باید بیمار آشنایی با آن را پیدا کند تا در استفاده از آن دچار مشکل نشود به همین خاطر این موضوع ایجاب می‌کند تا موسسه‌ای برای پاسخگویی به این بیماران ایجاد شود هر چند که این موسسات در آلمان راه‌اندازی شده‌اند و مشکلا‌تی که ممکن است در رابطه با استفاده از این دستگاه به وجود آید را برطرف کند. ‌

▪ ‌چقدر از این روش استقبال شده است؟

ـ از سال گذشته تاکنون شخصا حدود ۱۷۰ بیمار قطع نخاعی را جراحی کردم که این مساله نشان می‌دهد مشکل قطع نخاع فقط مربوط به ایران نیست و نتایج آن بسیار مطلوب بوده است. البته نتایج انجام این جراحی‌ها در یک سطح نیست؛ گاهی مثبت است و گاهی هم منفی. در این مدت ۸۰ درصد جراحی‌ها مثبت بوده و ۲۰ درصد مابقی نیز تا حدودی مثبت بوده اما آن‌طور که مدنظر ماست،‌نبوده است.

▪ نتیجه این نوع جراحی برای چه سطحی از قطعی نخاع است؟

ـ نتایج نامطلوب این جراحی بیشتر برای بیمارانی بود که ضایعه نخاعی‌شان در قسمت بالا‌ی بدن است. بنابراین هر چقدر ضایعه نخاعی پایین، پشت و در کمر باشد، نتیجه بهتر خواهد بود. در این میان افرادی نیز بودند که نمی‌توانستند به درستی از دستگاه استفاده کنند که آموزش‌های لا‌زم را به آنها ارائه دادیم. این دستگاه روی تعدادی نیز جواب نداد دلیل آن هم مشخص نیست.

▪ تاکنون چند عمل جراحی با این روش جدید در ایران انجام شد؟

ـ تعداد این عمل‌های جراحی در ایران کمتر از انگشتان یک دست است اما نتایج خوبی داشته است.

▪ قیمت این دستگاه چقدر است؟ آیا بیماران قطع نخاعی می‌توانند به راحتی آن را انجام دهند؟

ـ این دستگاه همانند تمام دستگاه‌های دیگر وقتی مونوپل می‌شود قیمتش بالا‌ می‌رود. دستگاه مورد نظر هم مونوپل شرکت مترونیک آمریکا است. قیمت آن بین ۹ تا ۱۰هزار یورو است. چنانچه تقاضا برای انجام این جراحی افزایش یابد خواه‌ناخواه قیمت آن هم پایین می‌آید. در کشورهای اروپایی مساله قیمت، موضوع نگران‌کننده‌ای نیست چراکه تمام بیماران زیر سقف بیمه قرار دارند. مشکل هزینه، زمانی مطرح می‌شود که بیمه همه را تحت پوشش قرار ندهد. تنها راه کاهش هزینه این است که از طریق مراجع رسمی با شرکت‌های تولیدکننده دستگاه قرارداد بسته شود. با این اقدام قیمت‌ها خودبه‌خود پایین می‌آید.

▪ از سال گذشته تاکنون گام جدیدی در این روش ابداعی برداشته شده است؟

ـ در این‌نوع جراحی‌ها، یک‌سال زمان کمی است. در حالی‌که در جراحی‌هایی همانند دیسک کمر و گردن پیشرفت با سرعت فراوان‌تری انجام می‌شود. روش‌های جدید بیماران قطع‌نخاعی بسیار کند است چراکه معضل اصلی که منجر به ایجاد این مشکل می‌شود ناشناخته است. اینکه چه اتفاقی می‌افتد که یک شخص در یک حادثه دچار قطع نخاع شده و در پی آن مبتلا‌ به اختلا‌ل حرکتی می‌شود هنوز برای ما مبهم است بنابراین برداشتن یک قدم در این راه ممکن است ۱۰ سال زمان ببرد. اما وقتی ایده وجود داشته باشد می‌توان به پیشرفت امیدوار بود. جالب است که پیرامون بیماران قطع نخاعی، ایده فراوان است اما مشکل اصلی، آسیب سلول‌های سلسله اعصاب مرکزی است چنانچه تا ۶ ساعت پس از حادثه اقدامی انجام شد شانس ترمیم دوباره وجود دارد در غیر این صورت شانس بهبودی زیر صفر است.

▪ چندی پیش خبری درباره جدیدترین روش درمانی شما برای بیماران مبتلا‌ به دیسک کمر و گردن منتشر شد. با توجه به شمار بالا‌ی این بیماران در کشورمان این موضوع کنجکاوی بسیاری از افراد را برانگیخت. کمی درباره این شیوه توضیح دهید.

ـ دردهای مزمن کمری یا همان دردهای ارتعاشی به اندام‌های فوقانی و تحتانی، چنانچه ناشی از پارگی دیسک باشد، معمولا‌ درمان غیرجراحی پیشنهاد می‌شود و بیمار به سمت فیزیوتراپی و کایروپراکتیک هدایت می‌شود. اگر بیمار در مدت زمان معقول که از نظر ما ۳ ماه است بهبود نیافت، برای عمل جراحی آماده می‌شود. روش جراحی متداول به این صورت بود که ابتدا ریشه عصب باز شده، آن قسمتی که از دیسک بیرون آمده تخلیه می‌شود. اما با این روش هم بیمار راضی نمی‌شود و همچنان از دردهای پس از جراحی گلا‌یه می‌کند. این افراد پس از جراحی دچار دردهای کمری مزمن چندین‌ساله می‌شوند و دیگر از فعالیت‌هایی که قبلا‌ می‌توانستند انجام دهند باز می‌مانند. علت این موضوع ۳ چیز است: چسبندگی، عود دیسک در میان‌مدت و استحکام نداشتن دو مهره‌ای که فضای بین آنها به خاطر پارگی دیسک تخلیه شده است. وقتی این اتفاق می‌افتد فاصله دو مهره کم می‌شود و هنگام حرکت ساییدگی ایجاد می‌شود. در اثر این ساییدگی آن قسمت از دیسک که نباید تخلیه شود هنگام عمل جراحی نرم می‌شود و بیرون می‌آید. حرکت بین دو مهره سبب می‌شود ایجاد بافت نابجا تشدید شود.

در حالی‌که در روش جدید فضای بین دو مهره به‌طور کامل تخلیه می‌شود، سپس فاصله میان آنها زیاد می‌شود و برای استحکام، پروتز دیسک جایگزین می‌شود که از ساییدگی و لغزندگی میان دو مهره جلوگیری می‌کند. ۸ هفته پس از انجام عمل جراحی رضایت بیمار جلب می‌شود و فرد به زندگی طبیعی خود بازمی‌گردد.

▪ این روش برای درمان مبتلا‌یان به دیسک کمر و گردن چند سال است که در جهان به کار می‌رود؟

ـ این روش ۵ سال است که در جهان به کار می‌رود اما حدود ۲ سال است که در اروپا گسترده شده و در آمریکا هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ایران نیز حرکت به همان سمت است اما هنوز متداول نشده است.

▪ از زمانی‌که فعالیت خود را در زمینه انجام عمل‌های جراحی با روش‌های جدید در ایران شروع کرده‌اید با مشکلی مواجه نشده‌اید؟

ـ در راستای هر کاری، چه سیاست و چه زمینه‌های دیگر، برخی حسادت‌ها و تنگ‌نظری‌هایی به چشم می‌خورد که طبیعی است و هر کسی در حیطه عملیاتی خود با آن مواجه می‌شود. اما مساله مهم آن است که این حسادت‌ها وقتی مضر می‌شود که شکل مغرضانه‌ای به خود بگیرد در غیر این‌صورت رقابت سازنده‌ای خواهد بود.

طبابت صحنه‌ای است که همه دعوت شدند تا ابداع و نوآوری خود را نشان دهند. متاسفانه این غرض‌ورزی‌ها و حسادت‌ها از سوی افرادی صورت گرفت که دیگر در زمینه پزشکی فعالیت نمی‌کنند و تنها خواستار تخریب روش‌های من بودند اما من این اعمال را توخالی می‌بینم و توجهی به آن ندارم.

این مشکلا‌ت البته از زمانی‌که در آلمان بودم شروع شد. در آنجا برخی از پزشکان قدیمی می‌خواستند مرا از سفر به ایران منصرف کنند و زمانی‌که به نتیجه نرسیدند به ایران آمده و حتی مطالبی در قالب شب‌نامه در سازمان نظام پزشکی، وزارت بهداشت، صداوسیما و... توزیع کردند. آنها اینگونه اعلا‌م می‌کردند که روش‌های من قدیمی است و حدود ۲۰ سال است که در جهان به کار می‌رود. در حالی‌که روش‌ها کاملا‌ جدید بود و در جهان تنها ۵ جراح به آن دست پیدا کردند. حتی تکنیک جراحی دیسک کمر و گردن برای اولین بار در ایران انجام شد. این اقدامات، کارهایی است که با فکر و ایده یک جراح به‌وجود می‌آید و یک کار تیمی می‌طلبد. وقتی این عمل جراحی را من انجام می‌دهم به این معنی نیست که در انحصار من است اگر کسی علا‌قه‌مند است می‌توانیم این کار را با هم انجام دهیم. متاسفانه برخی تصور می‌کنند این روش‌ها انحصاری است و برچسب انحصاری بودن به آن می‌زنند.

▪ حمایت مسوولا‌ن از شما در پی اظهار این ادعاها از سوی افراد تنگ‌نظر چگونه بوده است؟

ـ خوشبختانه مسوولا‌ن وزارت بهداشت، فرهنگستان علوم پزشکی ایران، سازمان نظام پزشکی و حتی بیمارستانی که در آن عمل جراحی انجام می‌دهم حمایت‌های لا‌زم را داشتند.

زهرا جعفرزاده