نارسایی پالایشگر بدن

چرا کلیه دچار از کارافتادگی می شود

ظاهر کلیه را که نگاه کنید شبیه دو لوبیای کوچک در اندازه‌های ۳?۶?۱۲ است اما همین لوبیاهای کوچک کارکرد فوق‌العاده‌ای دارند و اگر درست کار نکنند، حیات انسان‌ها به خطر می‌افتد. کلیه چند وظیفه عمده و حیاتی در بدن دارد. اولین کار مهم آن تصفیه خون از مواد حاوی نیتروژن ناشی از متابولیسم پروتئین‌ها و مواد غذایی مصرف شده است.

علاوه بر این، کلیه‌ها در فعال کردن ویتامین D ـ که نقش مهمی در متابولیسم کلسیم، فسفر و‌... در سیستم ایمنی دارد ـ و تولید مجموعه‌ای از هورمون‌ها مانند هورمون اریتروپویتین که در ساخت گلبول‌های قرمز نقش مهمی را ایفا‌ می‌کند، دخالت دارد. تولید قند، تنظیم آب و املاح بدن و کنترل اسید و باز بدن از دیگر کارهایی است که کلیه‌ها به عهده دارد. حالا اگر روال کار این عضو بدن بنا بر دلایل گوناگون به‌هم‌بخورد، نتیجه‌اش بروز نارسایی ‌حاد و مزمن کلیوی در فرد است. در ادامه با دکتر پدرام احمدپور، فوق‌تخصص کلیه و پیوند کلیه و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی همراه و جویای علائم و شیوه‌های درمان این بیماری شدیم.

● نارسایی حاد کلیوی

وقتی می‌گوییم بیمار دچار نارسایی حاد کلیوی شده است که بروز اختلال در عملکرد کلیه‌هایش ظرف چند ساعت تا چند روز اتفاق افتاده باشد و کلیه‌ها قدرت تصفیه‌کنندگی خودشان را از دست داده باشند. دلایل مختلفی برای بروز این مشکل در افراد وجود دارد که کاهش مایعات بدن بر اثر بیماری‌هایی مانند اسهال، ابتلا‌ به بیماری‌های بافت همبند، بیماری‌های رماتیسمی مثل لوپوس، بعضی سرطان‌های حاد، مصرف مسکن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها، مصرف زیاد ماده حاجب که در رادیولوژی‌های تشخیصی از آن استفاده می‌شود، ابتلا‌ به بیماری‌های تب‌دار و عفونی، انسداد مجاری ادراری که در آقایان ناشی از پروستات است یا سرطان‌های مربوط به سیستم ژنیتال زنانه مانند سرطان گردن رحم، از جمله این دلایل است.

● علائم بالینی

بیمار مبتلا‌ به نارسایی حاد کلیوی ابتدا ممکن است علامت خاصی نداشته باشد و پزشک با انجام آزمایش‌های لازم متوجه وجود بیماری در بیمار می‌شود، اما در ادامه بیمار با نشانه‌های بیماری در اعضای مختلف بدنش مواجه می‌شود.

قلب و عروق: تنگی نفس، فشار خون بالا و بیماری قلبی و عروقی زودرس سیستم

سیستم استخوانی ـ عضلانی: ضعف عضلانی، دردهای استخوانی و ایجاد نقرس

سیستم عصبی: گزگز و مور‌مور شدن دست‌ها و پاها، بی‌خوابی، بی‌حالی، حمله‌های تشنج و اختلال هوشیاری

سیستم گوارش: بی‌اشتهایی، تهوع، استفراغ، بوی بد دهان و خونریزی گوارشی

خون‌ساز: کم‌خونی، خون‌ریزی و ضعف سیستم ایمنی بدن

غدد داخلی: پرکاری غده پاراتیروئید، قطع قاعدگی، ناتوانی جنسی، ناباروری و زیاد شدن چربی‌های خون

سیستم تنفس: تنگی نفس و احتقان ریوی

پوست: خارش و رنگ پریدگی

● درمان

براساس آمار ۵ درصد بیمارانی که در بیمارستان‌های عمومی بستری هستند، مشکل نارسایی حاد کلیوی دارند و اگر به بخش‌ آی‌سی‌یو نگاهی بیندازید، می‌بینید از هر سه نفر یک نفر درجاتی از نارسایی حاد کلیوی دارد. ابتلا به این نوع نارسایی متاسفانه هم آمار مرگ و میر را بالا می‌برد و طول بستری را زیاد می‌کند و هم مخارج درمانی زیادی را به بیمار تحمیل می‌کند تا عملکرد کلیه بیمار به وضع طبیعی برگردد. باتوجه به این‌که میزان نارسایی حاد کلیه بیمار تا چه حد است، نوع درمان نیز متفاوت خواهد بود. اگر بدن کم‌آب باشد سرم درمانی شروع می‌شود یا در بیماری‌های رماتیسمی درمان استروئیدی در برنامه درمانی بیمار قرار می‌گیرد؛ اما اگر نارسایی شدید باشد، برای خارج کردن سموم از بدن به اجبار بیمار باید دیالیز شود. البته در شرایطی دیالیز در برنامه قرار می‌گیرد که بیش از ۸۰ درصد کار کلیه مختل شده یا میزان پتاسیم بالا رفته است. با توجه به این‌که میزان مرگ و میر در نارسایی حاد کلیوی بالاست و سرانه مصرف آنتی‌بیوتیک بدون تجویز در کشور ما نیز زیاد است، بنابراین بهترین درمان هنوز پیشگیری است. توصیه می‌شود براساس تجویز پزشک از داروهای مختلف، مسکن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها استفاده کنید اما ممکن است این سوال پیش بیاید که چرا میزان مرگ‌ومیر در نارسایی حاد کلیوی بالاست؟ همان‌طور که گفته شد کلیه، عضو بسیار مهمی است و وقتی دچار نارسایی شود، نمی‌تواند سموم تجمع یافته در بدن را دفع کند، در نتیجه روی بافت‌های مختلف بدن تاثیر سوء به جای می‌گذارد و ممکن است بیمار دچار ایست قلبی شده، یاتشنج کند یا به کما برود.

● نارسایی مزمن کلیوی

اما چه زمانی می‌گوییم بیمار دچار نارسایی مزمن کلیوی شده است؟ زمانی ‌که افت عملکرد کلیه‌ها بتدریج اتفاق بیفتد، فرد باید منتظر مزمن شدن بیماری‌اش شود. برای تشخیص نارسایی مزمن دست‌کم سه ماه باید از افزایش مواد سمی در بدن بیمار گذشته باشد. شایع‌ترین دلیل این بیماری ابتلا به دیابت و بیماری‌های گلومرولی(بیماری‌های ارثی یا عفونت‌ها که سبب درگیری گلومرول‌ها شود) است. به لحاظ آماری ۱۲ درصد افراد جامعه مبتلا به نارسایی مزمن کلیه هستند. اگرچه انواع شدید این بیماری خیلی شایع نیست اما در نوع خفیف و متوسط علاوه بر مشکلات کلیوی، خطر بروز بیماری‌های قلبی و عروقی نیز بالاست؛ تا حدی که این نوع نارسایی یک عامل خطر مهم برای بروز سکته‌های قلبی و مغزی در بیماران است.

نکته مهم دیگر در نارسایی مزمن کلیه و تبعات منفی آن، معضل چاقی در جوامع گوناگون است که با شیوع فشار خون بالا و دیابت ناشی از آن همراه بوده و شیوع قابل توجهی نیز پیدا کرده است.

● علائم بالینی

بیماری ابتدا علائم چندانی ندارد و بیشتر اوقات پس از پیشرفت آن است که بیمار متوجه بیماری‌اش می‌شود و با علائمی مانند فشار خون بالا، تغییر رنگ ادرار، تغییر حجم ادرار و دفعه‌های دفع آن، ورم، بی‌اشتهایی، کم‌خونی و کاهش‌ وزن مشخص می‌شود.

● مزمن شدن یک بیماری​ حاد

چه میزان احتمال دارد یک بیمار مبتلا به نارسایی حاد کلیوی درگیر نوع مزمن آن شود؟ اگرچه عملکرد کلیه آسیب دیده در بیشتر نارسایی‌های حاد کلیوی، پس از درمان کم و بیش مانند روز اول می‌شود اما پژوهش‌های جدید نشان داده‌اند این گروه از بیماران حتی پس از بهبود بیشتر از بقیه در خطر ابتلا به نارسایی‌های مزمن کلیه هستند. از سویی دیگر، برخلاف بهبود ظاهری در بیماران حاد کلیوی، هنوز احتمال مرگ و میرهای ناشی از بیماری‌های قلبی و عروقی از بقیه افراد بالاتر است. به همین دلیل کسانی‌که مبتلا به نارسایی حاد کلیوی شده‌اند، بهتر است کارکرد کلیه‌شان هرچند وقت یکبار تحت معاینه و بررسی پزشک معالج‌شان قرار بگیرد.

● آمارها چه می‌گویند؟

هم‌اکنون حدود ۱/ ۰ درصد افراد جامعه تحت عمل دیالیز یا پیوند قرار گرفته‌اند که در ایران حدود ۷۰ هزار مورد از آنها پیوندی هستند. البته از ۷۰‌هزار بیماری که گفته شده، حدود ۵۵ تا ۱۰۰ هزار بیمار دیالیزی یا پیوندی هستند. با این‌ حال، ۱۰ تا ۱۵ هزار بیمار دیگر به دلایل مختلفی مانند فوت بیمار، مراجعه نکردن برای تشخیص بیماری و زندگی در روستای دور از دسترس هنوز به طور کامل شناسایی نشده‌اند. البته انتظار می‌رود با افزایش کادر پزشکی و درمانی در روستاهای کوچک در دهه آینده تعداد بی‌شماری از این بیماران شناسایی شوند.

● درمان

کسانی‌که مبتلا به نارسایی مزمن کلیه هستند، باید برنامه درمانی خاصی را از داشتن رژیم غذایی مناسب گرفته تا استفاده از داروهایی که سرعت پیشرفت بیماری را کند می‌کنند، داشته باشند. کنترل مناسب فشار خون و قند خون برای کاهش آسیب استخوان‌ها به دلیل ساخته نشدن ویتامین D در بدن، اسیدی شدن محیط بدن‌، کاهش خطر ابتلا‌ به بیماری‌های قلبی و عروقی، انجام واکسیناسیون با تلقیح واکسن بیماری‌هایی مانند هپاتیت نوع B و آنفلوآنزا و در نهایت آماده‌سازی بیمار در زمان مناسب برای شروع بموقع دیالیز از جمله اقدام‌های درمانی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

بهترین روش در کاهش مرگ و میر بیماران در معرض نارسایی مزمن کلیوی حفظ وزن مناسب، برخورداری از یک رژیم غذایی مطلوب، کنترل مرتب فشار خون، داشتن تحرک کافی و نکشیدن سیگار است. از سویی دیگر، این گروه از بیماران نباید از مواد غذایی پرنمک و موادی که حاوی پتاسیم زیاد است، استفاده کنند. همچنین داروهای تجویز شده توسط پزشک را نیز باید بموقع مصرف کنند.

● سنگ‌اندازی کلیه‌ها

براساس آمار حدود ۱۰ درصد مردان جوان درگیر مشکل سنگ کلیه هستند. دلایل مختلفی برای پیدایش سنگ‌های کلیه وجود دارد که از جمله آن‌ می‌توان به کم ‌بودن حجم ادار یا دفع بیش از حد املاحی مانند دفع کلسیم، اگزالات یا نداشتن مهارکننده‌های ایجاد سنگ اشاره کرد‌ اما در بسیاری از موارد می‌توان رد‌پای ژنتیک را در بروز این بیماری مشاهده کرد. در بیشتر مواقع سنگ کلیه دوباره به وجود می‌آید. به طوری‌که پس از گذشت ۲۰ سال، ۷۵ درصد افرادی که یک‌بار سنگ دفع کرده‌اند به طور مکرر سنگ دفع می‌کنند و در دفعات بعدی فاصله دفع سنگ کوتاه‌تر می‌شود. بنابراین بیمار از لحاظ متابولیک باید تحت بررسی دقیق قرار بگیرد تا علت سنگ‌سازی مشخص شده و درمان مناسب صورت بگیرد. در صورتی‌که سنگ کلیه بدرستی درمان نشود، ممکن است در بعضی موارد به ایجاد اختلال نارسایی حاد و حتی مزمن کلیه منجر شود. به بیمارانی که کلیه سنگ‌ساز دارند، توصیه می‌شود آب زیادی مصرف کنند و مواد پروتئینی و نمک کمتری را در غذای خودشان بگنجانند.

لیلا حسین‌زاده