فرصت تعامل با مخاطبان آن سوی مرز

نگاهی به موقعیت آثار تلویزیونی ایران در عرضه جهانی

شبکه‌های تلویزیونی کشورهای مختلف با توجه به سیاست خود، علاقه‌ای ویژه به گستردن دایره مخاطبانشان دارند که بخش مهمی از این علاقه، ریشه در مسائل اقتصادی دارد. در دو دهه اخیر، شبکه‌های یاد‌شده برای جذب مخاطبان انبوه به سمت تصویری‌کردن داستان‌هایی با ویژگی‌های فرامنطقه‌ای در قالب فیلم و سریال رفته‌اند و با به دست‌آوردن رگ خواب مخاطب، تجارت وسیع و پررونقی برای خود دست و پا کرده‌اند.

ایالات متحده به سبب برخورداری از شبکه‌های تلویزیونی با گردش مالی بالا بیش از دیگران در این باره فعال بوده و در گونه‌های مختلف از کمدی تا علمی ـ تخیلی آثار موفق و پربیننده‌ای را به آنتن شبکه‌های دیگر کشورها فرستاده است. برای مثال می‌توان به سریال‌ «دوستان»، «گمشدگان» و «بریکینگ بد» اشاره کرد که تحت‌تأثیر قراردادن مخاطبان ملیت‌های مختلف با فرهنگ‌های گوناگون را نشانه گرفته است.

در این میان، کشوری مانند استرالیا هم بیکار ننشسته و با تولید مجموعه‌هایی همچون پرستاران (که سیصد قسمت آن از شبکه یک سیما روی آنتن رفت) مخاطبانی جهانی را جذب خویش کرده است.

در شرق آسیا، کشورهای ژاپن و کره جنوبی هم با بهره‌گیری از افسانه‌های قدیمی و نیز داستان‌های پرسوز و گداز امروزی، به موفقیت‌های شگرفی در زمینه جذب مخاطب و سودآوری دست یافته است. برای مثال می‌توان از سریال‌ «سال‌های دور از خانه»، «جواهری در قصر» و «امپراتور و دریا» نام برد که مخاطبان ایرانی بسیاری را جذب خویش کرد. در سه چهار سال اخیر کشور ترکیه هم به این جمع پیوسته ومجموعه‌های پربیننده اما بشدت ضعیف و بی‌کیفیتی را عرضه کرده که بدون تردید، مجموعه‌های متوسط وطنی چند پله‌ از آنها بالاتر می‌ایستند.

در همه این سال‌ها، مدیران شبکه‌های تلویزیونی کشورمان برای ارتباط با مخاطب جهانی (بویژه در منطقه خاورمیانه) تلاش‌هایی داشته‌اند که این تلاش‌ها با توجه به فضای فعلی رسانه و گسترده‌تر شدن ابزار رسانه‌ای، این فرصت و قابلیت گسترده‌تر و جریان‌سازترشدن را دارد. آثار تلویزیونی ایرانی به واسطه کیفیت قابل توجه و قصه‌های عاری از خشونت و بی‌اخلاقی همواره توانمندی جذب مخاطب از سراسر دنیا را داشته‌اند. (بویژه از کشورهای آسیایی و اسلامی که از اشتراکات فرهنگی و اعتقادی برخوردارند) البته در بخش تولیدات سینمایی شبکه‌ها یا مراکز تلویزیونی چنین اتفاقی افتاده و این دسته از تولیدات در جشنواره‌های خارجی و نیز بازارهای فیلم، موفقیت‌های قابل قبولی کسب کرده‌اند. برای مثال می‌توان از فیلم «روزهای زندگی» ساخته پرویز شیخ طادی و «تنهای تنهای تنها» ساخته احسان عبدی‌پور نام برد که اولی به تهیه‌کنندگی سعید سعدی ساخته شده و محصول سیمافیلم است و ساخت دومی را صداوسیمای مرکز بوشهر حمایت کرده است.

اما در زمینه مجموعه‌های تلویزیونی و تله‌فیلم‌ها هم با موفقیت‌هایی روبه‌رو شده‌ایم. تله‌فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های مختلفی مطرح‌شده‌ و توانسته‌اند جوایزی به ‌دست آورند. مجموعه‌های موفق تلویزیونی نیز که خارج از مرزهای ایران روی آنتن شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای رفته‌اند، اغلب دینی و مذهبی بوده‌اند یا پس‌زمینه تاریخی داشته‌اند که دسته اول با توجه به جمعیت کثیر شیعیان در کشورهایی همچون عراق، افغانستان، تاجیکستان و پاکستان بسیار مورد توجه قرار گرفته‌اند و در رده پربیننده‌ترین‌های سال جای گرفته‌اند.

مجموعه تلویزیونی «امام علی(ع)» ساخته داوود میرباقری از نخستین مجموعه‌های مذهبی سیمای جمهوری اسلامی ایران است که خارج از مرزها نیز مورد توجه قرار گرفت و بدون شک مهم‌ترین عامل آن، پرداختن به حوادث و اتفاقات سال‌هایی از زندگانی امام علی(ع) بوده است. در کنار آن باید به کارگردانی استاندارد داوود میرباقری و بازی‌های درخشان و خیره‌کننده بازیگرانی همچون داریوش ارجمند، مهدی فتحی و بهزاد فراهانی اشاره کرد. پس از آن می‌توان از مجموعه تلویزیونی یوسف پیامبر ساخته فرج‌الله سلحشور نام برد که با بهره‌گیری از احسن القصص قرآن مجید توانست به قلب میلیون‌ها بیننده غیرایرانی‌ راه یابد. در حقیقت موضوع مجموعه و روایت زندگی یوسف پیامبر(ع) بر دیگر جنبه‌های آن چربید و موجب شد کار مورد توجه مخاطبان قرار بگیرد، اما موفق‌ترین مجموعه مذهبی ایران خارج از مرزها، بدون شک مجموعه «مختارنامه» با محوریت واقعه عاشوراست که شیعیان بسیاری را به سوی خود کشاند. شخصیت کاریزماتیک مختار ثقفی و انتقام‌گیری او از اشقیا، مهم‌ترین عوامل جذب مخاطب فراسوی مرزها بوده که ساختار فنی استاندارد آن را کامل کرده است. جالب این که نسخه‌های ویدئویی این مجموعه که نمایش آن در عربستان ممنوع شد، به شکل مخفیانه دست به دست چرخیده و مورد توجه شیعیان این کشور قرار گرفت.

مقاطع مختلف تاریخ معاصر برای بسیاری از مخاطبان داخلی جذاب و دوست‌داشتنی است و به همین دلیل، مجموعه‌هایی از این دست که با وسواس ساخته شده‌اند همگی مورد توجه مخاطبان داخلی قرار گرفته‌اند. از «هزاردستان» و «امیرکبیر» گرفته تا «کیف انگلیسی» و «در چشم باد». از این میان آخری بیشتر مورد توجه مخاطبان غیرایرانی قرار گرفته و با استناد به آن، بخش‌هایی از تاریخ معاصر ایران را به تماشا نشسته‌اند. در چشم باد با تکیه بر شخصیتی مرکزی به نام بیژن ایرانی ساخته‌شده و مخاطب ۶۰ سال از تاریخ پرفراز و نشیب ایران را از دریچه چشم‌های او به نظاره می‌نشیند. مسعود جعفری‌جوزانی که در گفت‌وگوهای مختلفش درباره این مجموعه آن را وصیت‌نامه هنریش می‌داند، بخوبی روی این مقاطع خاص تاریخی مانور داده و با صبر و حوصله در قالب مجموعه‌ای ۵۲ قسمتی به هریک از آنها پرداخته است. اگر از برخی ضعف‌ها همچون کندی ریتم در قسمت‌های میانی و برخی اشتباهات مربوط به صحنه و لباس در بخش سال‌های پس از انقلاب فاکتور بگیریم، در چشم باد قابلیت جذب مخاطب خارجی را دارد که از این طریق می‌تواند بیش از نیم قرن تاریخ ایران را مشاهده کند. به همین دلیل در چشم باد که به زبان‌های مختلف هم دوبله شده، در مواجهه با مخاطب غیرایرانی موفق نشان داده و ثابت کرده است تولیدات تلویزیونی ایران قابلیت بالقوه جذب مخاطب بین‌المللی را دارد، مشروط بر آن که بازاریابی دقیقی در این زمینه انجام شود و بازارهای هدف بخوبی مورد شناسایی قرار گیرد. در زمینه مجموعه‌های ملودرام تا امروز موفقیت چندانی دیده نشده که شاید مهم‌ترین دلیل آن، استفاده بیش از اندازه از کلیشه‌ها و قصه‌های نه‌چندان جذاب برای مخاطب غیرایرانی باشد. در وهله بعد می‌توان گفت جهانشمول نبودن بخش مهمی از فیلمنامه‌ها در بسیاری موارد برای مخاطب خارجی، گنگ و نامفهوم به نظر می‌رسد. اتفاقی که به شکلی دیگر در زمینه فیلم‌های تلویزیونی افتاده و گرچه این آثار، در کنار کارهای انیمیشن و مستند، حضور موفقی در جشنواره‌های خارجی داشته‌اند و از شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای غیرایرانی پخش شده‌اند، اما در مواردی که مضمون جهانشمول نداشته‌اند، به مانعی برای پیشروی به سمت بازارهای منطقه‌ای و جهانی بدل شده‌اند.

با همه این اوصاف، اندک گام‌های برداشته‌شده در این زمینه، امیدوارکننده به نظر می‌رسد و می‌تواند نویدبخش روزهایی بهتر در بازاریابی آثار تلویزیونی برای عرضه جهانی باشد، مشروط بر آن که برنامه‌ریزی‌ لازم برای معرفی محصولات یاد شده به دیگر شبکه‌های تلویزیونی صورت گیرد و این فرصت، جدی گرفته شود.

محمد جلیلوند