رمضان در کلام مولانا

دست بدار از طعام, مائده جان رسید

سپاس و ثنای خدایی را که ماه خود- رمضان- را یکی از راه های احسان قرار داد، ماه روزه و ماه اسلام و پاکیزگی و آزمایش و تصفیه دل و قامت قیام و روح صیام.

یکی از ویژگی های ممتاز ادبیات فارسی، ارتباط متقابل و تنگاتنگ با علوم مختلف است و طبیعتاً این ارتباط موجب در برگرفتن دامنه وسیعی از موضوعات در حوزه ادبیات شده است. از علوم مرتبط با ادبیات، علم اخلاق و فقه و اصول است که موضوع آنها دعوت انسان ها به فضایل و نهی از رذایل و اجرای احکام و حدود و قوانین و فرامین الهی است. در ادبیات هر ملت سروده ها و نوشته هایی یافت می شود و در آنها به موضوعاتی همچون دعوت به پاکی ها و فرایض الهی و تهذیب روح و سجایا و برجستگی های اخلاقی و نهی از ناپاکی و محرمات اشاره و ابرام دارد.

ادبیات ما که ملهم از تعالیم حیات بخش الهی و دینی است به عنوان آبشخوری زلال و چشمه ای جوشان در عرصه معنویت کوشیده است تا متون انسان ساز معنویت را در قالب ابیات و عبارات زیبا با بیانی هنرمندانه بیان نماید.

یکی از فضایل و فرایضی که در ادیان آسمانی پیشین و دین مبین اسلام به آن اشاره و مورد تایید و تاکید قرار گرفته است، فریضه صوم و صیام در شهر رمضان است که بی شک زیباترین توصیفات و ابراز احساسات در خصوص این ماه را مولانای عارف و صوفی صاف سوخته دل دارد تا آن جا که غزلی به نام «پاکان صیام» از ذهن ژرف اندیش او تراوش گردیده است. در این غزل که با مطلع:

می بساز و جان و دل را بس عجایب کان صیام

گر تو خواهی تا عجب گردی عجایب دان صیام

شروع شده است واژه ارزش مند «صیام» به عنوان ردیف در تمامی ابیات این غزل مطول و زیبا و عارفانه تکرار شده است که ناشی و راوی از عشق و ارادت و مودت مولانا به این عمل عظیم و عزیز و رفیع است.

مولانا با بیت:

گر تو را سودای معراج است بر چرخ نیست

دان که اسب تازی تو هست در میدان صیام

روزه را به سان نردبان ترقی و معراج انسان بر عالم والا و بالا دانسته و این فریضه را همچون اسب تیزرو و تیز پای و تندپویی دانسته که به مدد و استعانت از آن می توان راه عشق و تعالی را پیمود و برای صعود در عالم مادون زیربنا قرار داد.

به استناد حدیثی از پیامبر اکرم(ص) ایمان بر چهار رکن و براساس حدیث دیگری اسلام بر چهار رکن بنا شده که در هر دو حدیث منقول، روزه از ارکان و ستون های اصلی معرفی شده است مولانا با تلمیح به حدیث «بنی الاسلام علی خمسه اشیاء علی الصوم و الصلوه و الزکوه و الحج و الولایه » (اسلام بر پنج چیز بنا شده است: نماز، روزه، حج و زکوه و ولایت ابیات زیر را سروده است.

گرچه ایمان هست مبنی بر بنای پنج رکن

لیک والله هست از آنها اعظم الارکان صیام

لیک در هر پنج پنهان کرده قدر صوم را

چون شب قدر مبارک هست خود پنهان صیام

که مولانا در این ابیات ارزش و برتری روزه را اعلام و متذکر می شود که همان گونه که ارج و قدر شب قدر در ماه رمضان قابل توصیف نیست، ارزش و مقام روزه هم این چنین است.

در اثر روزه اطمینان و آسایش قلبی برای انسان حاصل می شود زیرا انسان با روزه گرفتن با آفریننده و فاطر و خالق خویش ارتباط پیدا می کند. روزه چشمه رحمت الهی را در وادی دل های انسان های حق طلب جاری و به مثابه خانه تکانی دل از گناهان و سیئات و زیبا کننده چهره شخصیت انسانی در پرتو عبادات و فراهم کننده مسیر جان و دل های انسان ها از گذرگاه رحمت الهی است. روزه شکوفا کننده نهال ایمان در بوستان جان های انسان ها و سرود وصل و اتصال به معبود و محبوب در قلوب مومنان و سالکان طریق الی الله است.

رسول اکرم در آخرین جمعه ماه شعبان و به مناسبت حلول هلال ماه رمضان فرمودند: رمضان ماهی است که در نزد خداوند از هزار ماه برتر و روزهای آن با فضیلت ترین روزها و شب های آن برترین شب ها و ساعاتش ارزش مندترین ساعات و نفس کشیدن مومن صائم در این ماه عبادت است. مولانا نیز با اشاره به این حدیث پیامبر اعظم(ص)با بیت:

خنده صائم به است از حال مفطر در سجود

ز آن که می بنشاندت بر خوان الرحمن صیام

این موضوع را تایید و تاکید نموده واعلام می دارد که خنده روزه دار از عبادت غیرصائم و مفطر برتر است، زیرا که روزه باعث می شود که انسان بر مائده های ربانی و سماوی این ماه جلوس و از نعمات معنوی آن بهره وافی برگیرد.

در ماه رمضان، مرغ باغ ملکوت که در قفس تن آدمیان اسیر است، چند صباحی در زندان شکسته و پرده های ظلمت و تاریکی جسم می درد و برای طواف در فضای عالم قدس، بال می گشاید و تا مدتی در کنار فرشتگان عالم معنا لباس ترک تعلق به تن می کند. انسان روزه دار با لب فرو بستن از اطعام دنیوی آماده نشستن بر خوان کرم و مائده های آسمانی می شود و زمینه تکامل جسم و روح را فراهم ساخته و اخلاص خویش را در منصه ابتلا و آزمایش قرار می دهد.

مولانا نیز با ابیات:

این دهان بستی دهانی باز شد

تا خورنده لقمه های راز شد

لب فرو بند از طعام و از شراب

روی خوان آسمانی کن شتاب

راه اطعام از مائده های ربانی و جرعه نوشی از شراب طهور آسمانی را روزه و لب فرو بستن از طعام دنیوی می داند.

و نهایتا رمضان در شعر مولانا به سان رایت و بیرقی است که پادشاه رحمت و عطوفت در پی آن در حال حرکت است و لشکر ایمان پس از شکست مرکز و قلب لشکر ضلالت، حاکم می شود. در این ماه باید با دست شستن از طعام و لذایذ دون درازای خرید رضای مادون با محبوب دل ها انس و الفت گرفته و جان خویش را در چشمه سار دعا و شب زنده داری شست.

این موضوع را مولانا با ابیات زیر ابراز می دارد:

آمد شهر صیام، سنجق سلطان رسید

دست بدار از طعام، مائده جان رسید

جان از قطیعت برست، دست طبیعت ببست

قلب ضلالت شکست، لشکر ایمان رسید

در شعر مولانا، رمضان مهمانی است که سالی یک بار می آید و تا چشم بر هم بزنی، بار سفرش را می بندد و در هنگام رفتن با خنده دست گنهکاران پشیمان را می گیرد.

در این مه عذر ما بپذیر ای عشق

خطا کردیم ای ترک خطایی

به خنده گوید او دستت گرفتم

که می دانم که بس بی دست و پایی

مبادا که آفتاب عید آشکار شود و ما از نعمات رنگارنگ سفره های کرم مبسوط کردگار دستمان تهی باشد.

علی خوشه چرخ آرانی