سیمای زنِ فرمانروا, در قرآن

این حدیث با زن فرمانروایی كه خداوند در قرآن ترسیم می كند, منافات دارد این زن ملكه سبا است

این حدیث با زن فرمانروایی كه خداوند در قرآن ترسیم می‏كند، منافات دارد. این زن ملكه سبا است. اگر به راستی اسلام نقش زن را محدود می‏كند و او را برای رهبری مناسب نمی‏داند، پس چگونه است كه خداوند در قرآن، به معرفی زنی می‏پردازد كه فرمانروایی سرزمینی را به عهده دارد و طایر اندیشه‏اش در مدیریت و برخورد با مسائل، از مردان، بلند پروازتر است؟ ملكه سبا می‏گوید: سلیمان نامه بزرگوارانه‏ای به این مضمون برای من فرستاده است:

«بِسْمِ اللّه‏ِ الرَّحْمنِ الرَّحیمْ أَن لا تَعْلوا علیّ و اتونی مسلمین قالت یا أیها الملأ افتونی فی امری ما كنت قاطعهٔ امرا حتی تشهدون» (نمل/ ۳۲)

«به نام خداوند بخشنده مهربان، بر من بزرگی مكنید و مرا از در اطاعت درآیید. [ملكه سبا[ گفت: ای سران [كشور] در كارم به من نظر دهید كه بی‏حضور شما [تا كنون] كاری را انجام نداده‏ام».

چنانكه می‏بینیم این زن، فرمانرواست، اما هرگز استبداد رأی ندارد. هنگامی كه نامه سلیمان رسید، بزرگان مملكت خود را گِرد آورد و نامه را كه تهدیدی برای آنان شمرده می‏شد، برای همه خواند. و به آنها گفت: پیشنهادات خود را ابراز كنید، من مستبد نیستم، و نمی‏خواهم ایده خود را به شما بقبولانم، هر چند من فرمانروای شما هستم، اما در چنین مواردی كه سرنوشت مردم را رقم می‏زند، باید با اندیشمندان مشورت شود تا رأیی مناسب ابراز گردد.

مردان در پاسخ او چه گفتند؟

«قالُوا نَحْنُ اُولوا قوهٔ وَ اُولوا باس شدید و الْاَمْر اِلَیْكِ فَانْظُری ماذا تَأمُرینَ» (نمل/ ۳۳)

«گفتند: ما سخت نیرومند و دلاوریم، و[لی [اختیار كار با توست، بنگر چه دستور می‏دهی؟»

آنان نیروی بدنی خود را به او عرضه كردند، اما او نیازمند قدرت بدنی آنها نبود، بلكه در پی بهره‏مندی از نیروی فكر و اندیشه آنان بود.

با این وجود، هنگامی كه سران قوم او را تنها گذاردند و او در اضطراب و پریشانی نظر دادن فرو رفت، غرق در اندیشه شد و پس از مدتی گفت:

«اِنَّ الْمُلُوكَ إِذا دَخَلُوا قَرْیَهًٔ اَفْسَدُوها وَ جَعَلُوا أعِزَّهَٔ اَهْلِها اَذِلَّهًٔ وَ كَذلِكَ یَفْعَلوُن. وَ اِنّی مُرْسِلَهٌٔ اِلَیْهِمْ بِهَدیَّهٍٔ فَناظِرَهُٔ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ». (نمل/ ۳۴ و ۳۵)

«پادشاهان چون به شهری درآیند، آن را تباه و عزیزانش را خوار می‏گردانند، و این‏گونه می‏كنند. و [اینك] من ارمغانی به سویشان می‏فرستم و می‏نگرم كه فرستادگان [من] با چه چیز بازمی‏گردند.»

چنان كه می‏بینیم، ملكه سبا به خوبی با شرایط آشناست. او اینك در پی آن است كه دریابد آیا سلیمان(ع) پیامبر است و یا یكی از پادشاهان می‏باشد؟

با توجه به شرایط موجود و دگرگونی زمان، مسأله رهبری زن، شكل جدیدی به خود گرفته است.

اگر پادشاه باشد، شیوه برخورد مناسب با خود را می‏طلبد و اگر پیامبر باشد، باید از زاویه دیگری به شرایط نگریست. ملكه سبا با چنین بینشی برای حضرت سلیمان(ع) هدیه فرستاد. سلیمان نیز در پی فرجام این ماجرا بود. هنگامی كه هدیه به سلیمان(ع) رسید و پس از مدتی ملكه سبا به ویژگیهای سلیمان پی برد و در فضای حكومت سلیمان مدتی ماند، بی‏آنكه چون زنی متعصب كه با چنگ و دندان از میراث پادشاهی خود دفاع می‏كند، به جنگ با سلیمان برخیزد، حقیقت را دریافت و با تمام وجود گفت:

«... اسلمت مع سلیمان للّه‏ رب العالمین» (نمل/ ۴۴)

«... و [اینك] با سلیمان در برابر خدا ـ پروردگار جهانیان ـ تسلیم شدم.»

● مقصود قرآن از ترسیم چنین تصویری چیست؟

این داستان، حكایت از حكم شرعی ندارد، اما در دل خود، مفهومی پسندیده را می‏پرورد. و آن اینكه زن نیز می‏تواند به موازات مرد، پیش رود و به‏گونه‏ای طبیعی رهبری امّتی را به دست گیرد.

اگر به راستی اسلام نقش زن را محدود می‏كند و او را برای رهبری مناسب نمی‏داند، پس چگونه است كه خداوند در قرآن، به معرفی زنی می‏پردازد كه فرمانروایی سرزمینی را به عهده دارد و طایر اندیشه‏اش در مدیریت و برخورد با مسائل، از مردان، بلند پروازتر است؟

البته در این مجال، ما نمی‏توانیم حكم قطعی این مسأله را بیان كنیم، بلكه این مسأله نیازمند تحقیق گسترده‏تری است و مهارت زیادی می‏طلبد. در طول تاریخ اسلام، اگر چه نمی‏توان چنین نمونه‏هایی یافت، اما در حقیقت چهره اصلی زن این‏گونه است.

آنچه گفته شد، در مسأله رهبری زن بود. اما در سایر مناصب، زن می‏تواند در رأس بسیاری از مسؤولیتها قرار گیرد بویژه هنگامی كه دریافتیم شرایط زمان حاضر و در نتیجه حكم، با گذشته بسیار متفاوت شده است.

در گذشته نیز همانند برخی نمونه‏ها در عصر حاضر، مسؤولان در امور با كسی مشورت نمی‏كردند. اما امروزه مسؤولان، تنها با شور و مشورت دیگران تصمیم می‏گیرند و دستورات خود را عملی می‏كنند، اما در قبول و یا رد نظرات دیگران آزادند.

بنابراین اگر بخواهیم به بررسی مسائل حكومت در عصر حاضر بپردازیم، نباید شیوه حكومت فرمانروایان گذشته را در ذهن خود، ترسیم كنیم، چرا كه در گذشته تنها یك فرد، تصمیم می‏گرفت، اما امروز تصمیمات یك مدیر در برابر تصمیمات گروه، رنگ می‏بازد.

در بررسی مدیریت زن نیز ما بر این عقیده‏ایم كه زن نیز همانند مرد، دارای نقش مشخصی در جامعه سیاسی اسلامی است. اما برخی از جزئیات آن، با نقش مرد تفاوت دارد، كه عكس این امر نیز صادق است.

باید این مسأله را مورد توجه قرار داد كه فرمان زن ضمیمه آراء و جمع می‏شود، نه اینكه زن در مسائل اختیار كامل و استبداد رأی داشته باشد. حال با توجه به این فرض آیا دین مبین اسلام با مدیریت زن در شرایط موجود، مخالف است. بنابراین نمی‏توان حدیث پیامبر(ص) را ـ بر فرض صحّت سند ـ بدون بررسی «مسأله رهبری زن» به‏گونه‏ای كه پیامبر(ص) در نظر داشته است، به عنوان حكمی قطعی پذیرفت. اما با توجه به شرایط موجود و دگرگونی زمان، مسأله رهبری زن، شكل جدیدی به خود گرفته است.

از این‏رو ما بر این عقیده‏ایم كه زن نیز همانند مرد، دارای نقش مشخصی در جامعه سیاسی اسلامی است. اما برخی از جزئیات آن، با نقش مرد تفاوت دارد، كه عكس این امر نیز صادق است.