سهم مسلمانان چین در تمدن

متجاوز از ۱۳۰۰ سال پیش, آیین اسلام وارد سرزمین چین شد و امروزه شمار مسلمانان آن سامان نزدیك به ده میلیون نفر است كه منسوب به ده قوم مختلف اند

متجاوز از ۱۳۰۰ سال پیش، آیین اسلام وارد سرزمین چین شد و امروزه شمار مسلمانان آن سامان نزدیك به ده میلیون نفر است كه منسوب به ده قوم مختلف‏اند. (۱) مسلمانان نیز چون دیگر اقوام این سرزمین كه در كنار آنان به كار و مبارزه مشغولند، سهم بسزایی در گسترش روابط دوستانه با كشورهای عربی - اسلامی و بطوركلی همه مسلمانان جهان دارند.

● ره‏آوردهای علمی

پیامبر اسلام(ص) فرمود: «دانش بجویید، اگر چه در چین باشد.»

پیرو این سخن گرانقدر، خلفای اسلامی نمایندگان سیاسی خود را راهی سرزمین چین كردند. اولین گروه اعزامی از طرف خلیفه سوم عثمان بن عفان در روز دوم محرم سال ۳۱ هجری برابر با ۲۵ اوت سال ۶۵۱ میلادی در دوره كومت‏خاندان پادشاهی تانگ، به شهر چانگان (۲) پایتخت آن روز چین وارد شد. امپراتور چین، اعزام آن گروه را به عنوان آغاز روابط دوستانه میان چین و عرب تلقی كرد و هیات را مورد استقبال قرار داد. براساس اسناد تاریخی، از سده هفتم گروههایی از مسلمانان عرب به قصد تجارت از راه دریا و خشكی وارد این سرزمین شدند. راه دریایی كه آنها پیمودند از عربستان آغاز می‏شد و پس از طی خلیج مانار و بنگال و تنگه مالاگا و دریای چین جنوبی به شهرهای كوانگ‏چو (كانتون) ، چیوان‏چو (زیتون)، هانگ‏چو، یانگ‏چو می‏رسید و به شانگ‏های پایان می‏یافت. در حالی كه راه خشكی از ایران و افغانستان آغاز می‏شد و با گذشتن از ایالت‏سین‏كیانگ به شانگ‏های ختم می‏شد. به بركت‏سكونت گروهی از این مسلمانان مهاجر در چین و روی آوردن برخی از مردم آن سرزمین به اسلام در طول بیش از هزار و سیصد سال بتدریج آیین اسلام رواج یافت و مسلمانان در زمینه‏های گوناگون به فعالیت پرداختند.

نخست ره‏آوردهای علمی مسلمانان و شور و اشتیاق آنان در راه كسب هر چه بیشتر دانش را یادآور می‏شویم.

در آغاز مسلمانان چین به بررسی و بهره‏وری از دانشهای اختصاصی مسلمانان عرب بویژه علم پزشكی، داروسازی، ریاضیات، ستاره‏شناسی، تقویم‏نگاری و انتقال این علوم به سرزمین چین پرداختند. داروها، نسخه‏ها و اطلاعات پزشكی دیگری كه به چین آورده شد، در بخشهای بسیاری از كتاب داروهای گوناگون چین چاپ قرن دوازده و كتاب دایرهٔ‏المعارف پزشكی چین چاپ قرن شانزده، ذكر شده است.

سپس مسلمانان چین با به كارگیری دانش ستاره‏شناسی عرب و فارس به بررسی شرایط جوی پرداختند و در پی آن در قرن سیزده میلادی مركز اسلامی ویژه نظارت بر اوضاع جوی و تهیه تقویم چین تاسیس شد. در سال‏۱۲۶۷ م جمال‏الدین، ستاره‏شناس مسلمان، هفت نوع دستگاه نجومی اختراع كرد كه عبارتند از: «دستگاهی چند حلقه‏ای ویژه ثبت اوضاع جوی، «وسیله‏ای جهت‏دار برای ثبت‏حوادث جو»، «كره آسمان‏»، «كره زمین‏» و... در این میان تقویم هجری مهمترین مرجع تقویم چهارصد ساله چین، كه از نیمه قرن سیزده آغاز شده، قرار گرفت. (۳) و در سال ۱۳۸۲م تلاشهای یكی از بزرگان اسلام در راه ترجمه كتابهای عربی در زمینه تقویم‏نگاری، جغرافیا و ستاره‏شناسی به ثمر نشست و از سوی دربار امپراتور مورد ستایش قرار گرفت.

از آنجا كه ریاضی پایه دانش ستاره‏شناسی است، مسلمانان همزمان كتابهای ریاضی عرب را نیز به چین آوردند، كه گزارش آن در اسناد تاریخی دوران حكومت‏خاندان پادشاهی یوآن (۴) به ثبت رسیده است. و بر این اساس، در دوران حكومت‏خاندان پادشاهی یوآن (۵) و مینگ، شمار بسیاری از دانشمندان همپایه در دانش ستاره‏شناسی و ریاضیات از میان مسلمانان چین به ظهور رسیدند.

مسلمانان چین به مهارت خارق‏العاده خود در هنر معماری شهرت یافتند، آنها طی روزهای نخستین ورود اسلام به آن سرزمین به منظور برگزاری مراسم دینی خود مساجدی در ایالتهای شانگهای، گوانگ‏چو، چیوان‏چو و هانگ‏چو بنا كردند. مسجد هانگ‏چو كه در اوایل سده چهاردهم به دست علاءالدین ساخته شد مورد ستایش جهانگرد عرب ابن‏بطوطه قرار گرفته است. این مسجد بارها مرمت‏شده و تاكنون همچنان پابرجاست. در سال‏۱۲۶۶ م معمار برجسته‏ای به نام اختیارالدین مامور شد تا كاخهای پادشاهی یوآن را كه امروزه كاخ امپراتور در پكن بر پایه آن پی‏ریزی شده است‏بنا كند.

مسلمانان چین، همزمان با توسعه و تكامل بخشیدن به فرهنگ خود به فراگیری فرهنگهای دیگر اقوام نیز پرداختند. امروزه موسیقی و رقص دو قوم اویغور و قزاق، سروده‏ها و ترانه‏های محلی اقوام هویی، دونگ شیانگ و سالا از شاهكارهای فرهنگ چین به‏شمار می‏آیند. در دهه هفتاد قرن یازدهم «حاج یوسف هاس‏» قصاید داستانی خود را به نام «رمز سعادت و بركت‏» در ۱۳۲۹۰ بیت‏سرود، این اشعار با «دوازده مقام‏» - شامل ۳۴۰ ترانه - دیرزمانی به عنوان اثری ارزشمند در ادبیات چین زبانزد قوم اویغور شد. در همان زمان نیز «ماناس‏» - مجموعه‏ای حماسی - از نمونه‏های ادبیات ملی نژاد قرقیز به‏شمار می‏رفت.

در میانه قرن سیزده و چهارده میلادی نقاش مسلمان «گاوكه گونگ‏» (متوفی به سال ۱۳۱۰م) با ترسیم مناظر طبیعی، بویژه جنگلهای كوهستانی پوشیده از مه شهرت یافت. وی با بهره‏گیری از روشهای سودمند مكاتب هنری معروف آن زمان مكتب هنری خاص خود را به وجود آورد. لازم به یادآوری است كه تابلو «بوته‏های خیزران‏» وی از برجسته‏ترین كارهای هنری آن عصر به شمار می‏آید.

«سعد الله‏» (۱۲۷۱ - ۱۳۶۸م) نیز با سرودن قصایدش به شهرت رسید. «شمس‏الدین‏» (۱۲۷۸ - ۱۳۵۱ م) كتابهای بسیاری تالیف كرد. وی به دانش گسترده‏اش در زمینه ادبیات، فلسفه، تاریخ، ریاضیات، ستاره‏شناسی، جغرافیا و طرحهای آبرسانی آوازه یافت. پس از قرن پانزده میلادی شمار بسیاری از شاعران، ادیبان و نقاشان از میان مسلمانان چین به ظهور رسیدند.

افزون بر «گای چای‏» (۱۷۷۴-۱۸۲۹م) نقاش مسلمانی كه در كشیدن چهره عموما و نقاشی گیاهان ثعلب و خیزران به طور خاص مهارت زیادی داشت مسلمانان دیگری نیز بودند كه نامشان در تاریخ چین درخشیده است، مانند: بدرالدین، مای‏لیوی، دینگ خدنیان، جین دایوی، شان‏جی‏دی، ماشی جیون و سای‏یوی و...

شایان ذكر است; «لی‏چی‏» متفكر، منتقد و تاریخدان مسلمان (۱۵۲۷-۱۶۰۲) چنان جراتی داشت، كه نیش قلم خود را متوجه تفكر فئودالیستی و سازمانهای اجتماعی حاكم آن دوران كرد، و زیانهای این‏گونه تفكر را بر پیشرفت جامعه برشمرد. و به همین دلیل آثار علمی او پیوسته موردتوجه دانشمندان چین قرار داشت. از جمله آثار وی: «تسانگ شو» (كتاب پنهان) و ملحقات و «وین‏شو» (كتاب سوخته) می‏باشد كه بخش ملحقات آن پس از تحریر تجدید چاپ شد.

دانشمندان مسلمان چین شوق فراوانی به دانش‏اندوزی داشتند و بهره‏وری ایشان از مزایای دیگران آنها را به ارائه خدمات تازه‏ای در راه غنای فرهنگ كشور واداشت.

● پیرامون آموزش احكام اسلام و كتابهای اسلامی

مسلمانان چین عموما از راه شفاهی معارف اسلامی را فرامی‏گرفتند و آموزش معارف اسلامی در سالهای پایانی سده شانزده میلادی در مساجد ایالت‏شانسی آغاز شد. در هر مسجد گروهی از دانشجویان به فراگیری قرآن كریم، دیث‏شریف، فقه ،كلام و فلسفه، زبان عربی و فارسی نزد پیشنماز آن محل پرداختند و با گذشت زمان از این شیوه آموزش معارف اسلامی سایر مناطق مسلمان‏نشین نیز پیروی كردند.

در قرن هفدهم، دانشمندان مسلمان چین از سویی به تالیف كتابهایی به زبان سنتی چین پرداختند و از سوی دیگر، كتابهای دینی نگاشته شده به زبانهای فارسی و عربی را به زبان چینی برگرداندند و از این طریق خدمات ارزنده‏ای ارائه كردند.

وانگ دای یوی (۱۵۶۰-۱۶۶۰ م) نخستین كسی است كه درباره آیین اسلام به زبان چینی كتاب نوشت. وی كتابی را با عنوان پاسخ صحیح به پرسش از حقیقت نگاشت و در آن به پرسشهای مطرح شده پیرامون اسلام پاسخ گفت. این اثر بارها به چاپ رسید و با استقبال مسلمانان چین روبرو شد. افزون بر آن وی كتابهای حقیقت اسلام، راه و روش اسلام و آثاری پیرامون «توحید»، «فقه‏» و «احكام دین‏» نیز تالیف كرد.

شیخ یوسف ماچو (۱۶۴۰-۱۷۱۱) نویسنده كتاب ده جلدی روشنگری اسلام است كه تالیف آن به سال ۱۶۸۲ م پایان پذیرفت.

لیوچی (۱۶۵۵-۱۷۴۵) به شمار بسیار تالیف و ترجمه‏اش شهرت یافت، از جمله آثار او حقیقتهای اسلامی در شش جلد، راه و روش آخرین پیامبر(ص) در بیست جلد و دستورات اسلام در بیست جلد می‏باشد.

شیخ ماده سین (۱۷۹۴-۱۸۷۴) نویسنده‏ای برجسته و پیشوایی ژرف‏نگر در علوم دینی است، وی همزمان با تدریس به دانشجویان در مساجد به امر ترجمه و تالیف نیز می‏پرداخت. از آثار وی می‏توان: گزیده‏ای از اصول چهارگانه دین، هدف زندگی، شناخت‏حقیقت اسلام و احكام دین را نام برد. از وی تاكنون سی اثر به چاپ رسیده است كه مشتمل بر موضوعات گوناگونی از قبیل «قانون و دستور اسلام‏»، «ستاره‏شناسی‏»، «جغرافیا»، «دستورزبان عربی‏» و «بلاغت‏» می‏باشد. بخشی از این كتابها را وی به تنهایی و بخشی را با همكاری نویسندگان دیگر تالیف كرد. لازم به یادآوری است كه تعدادی از این كتابها به زبان چینی و تعدادی دیگر به زبان فارسی یا عربی و یا به هر دو زبان نوشته شده‏اند. متاسفانه او در زمانی كه تنها پنج جزء از قرآن كریم را به زبان چینی ترجمه كرده بود، درگذشت.

علاوه بر چهار دانشمند مشهور یاد شده دوران حكومت‏خاندان پادشاهی «چینگ‏»، (۶) نام‏آورانی چون جیون شی (۱۵۶۷-۱۶۵۷) و ووتسون چی (۱۵۹۸-۱۶۹۸) وجود داشتند.

شایان ذكر است; كه سلیمان دوون شیو (۱۸۲۸-۱۸۷۲) ساكن ایالت‏یون‏نان و رهبر جنبش مقاومت در برابر حكومت فئودالی خاندان چینگ، نخستین كسی است كه در سال ۱۸۶۲م اقدام به چاپ قرآن كریم به روش كنده‏كاری بر روی چوب كرد. البته فراموش نكنیم كه لی‏آن‏یوآن (۱۸۴۱-۱۹۰۳) نیز قبل از وی موفق به چاپ برگزیده‏ای از قرآن كریم با ترجمه چینی آن شده بود.

شمار زیاد تالیفات اسلامی چین بازتاب از خودگذشتگی نخستین دانشمندان ما در مسیر غور و بررسی معارف دینی است و همین امر نیز كمك شایانی به نشر اسلام در آن سرزمین كرده است.

مسلمانان چین در عرصه اقتصاد و سیاست نیز خدمات ارزنده‏ای ارائه كردند. اقوامی مانند اویغور، هویی، قزاق، دونگ شیانگ، قرقیز، سالا، تاجیك، ازبك، تاتار و باوآن پیوسته در زمینه تولید، بهسازی و نوآوری وسایل كشاورزی، احیای زمینهای بایر، ایجاد شبكه‏های آبرسانی، تحول كشاورزی و پرورش دام در مناطق شمال غربی چین، با اقوام هان، مغول، تبت و دیگر اقلیتهای نژادی به تبادل تجربیات مشغول بودند. آنها در راه احیای زمینهای بایر شمال و جنوب كوههای تیان‏شان و منطقه گذرگاه غرب رودخانه زرد و بعضی از بخشهای ایالات نینگ شیا - گانسو و شانسی كوشیدند.

از اسناد تاریخی چنین درمی‏یابیم كه آن گروه از مسلمانان چین كه در ساخت‏شبكه‏های آبیاری شركت داشتند در مدت شش سال از ۱۲۷۴ تا۱۲۷۹ م به آبادانی ۰۰۰/۲۰۰ مو از اراضی بایر ایالت‏یون‏نان توفیق یافتند.

جمال ‏الدین بای شو یی - ترجمه محمد علی حسینی

پی‏نوشتها:

۱- اساس آمار ذكر شده گزارشهای رسمی است و جمعیت واقعی مسلمانان این كشور بسیار بیشتر است - م.

۲- .Ch|angan امروزه شانگهای نامیده می‏شود - م.

۳- تقویم جدید به نام Wan Nien Li توسط جمال‏الدین (به چینی (Cha - Ma - Lu - Ting ستاره‏شناس ایرانی نگاشته شد. نیدهام، ژزف، تاریخ تمدن و علم در چین، ج‏۳، ص‏۴۹، چاپ ,Cambridge سال ۱۹۵۴. - م.

۴- دوران حكومت‏سلسله یوآن (Yuan) از (۱۲۶۰ تا ۱۳۶۸) می‏باشد - م.

۵- دوران حكومت‏سلسله مینگ (Ming) از (۱۳۶۸ تا ۱۶۴۴) می‏باشد - م.

۶- چینگ‏یامنچو (Ch|iug) نام یكی از اقوام مهاجم شمال چین است كه در سالهای (۱۶۴۴ تا ۱۹۱۲) در آن سرزمین حكومت كردند - م.

---