بانوانی که دیتا طبخ و ثروت درو می کنند

ورود زنان و دختران به ICT, چقدر فقرزدایی کرده است

سال ۲۰۱۲ از سوی اتحادیه بین‌المللی فناوری اطلاعات (ITU) به عنوان سال «توسعه بهره‌مندی زنان و دختران در فناوری اطلاعات و ارتباطات» ‌نامگذاری شده و «حمدون توره»،‌ رییس‌ این اتحادیه، از کلیه کشورهای جهان خواسته است که در این سال همه منابع متصور خود را به کار گیرند تا دسترسی زنان و دختران به ویژه در مناطق محروم و فقیرنشین، به زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و نیز دانش استفاده از آن، تضمین شود.

کاهش جمعیت افراد زیر خط فقر دیجیتال و نیز کاهش شکاف جنسیتی در دسترسی به زیرساخت‌های فناوری اطلاعات، سیاستی است که به ویژه در مناطق محروم، می‌تواند علاوه بر کاهش نابرابری‌های اقتصادی در سطح جامعه و هم بر کاهش نابرابری‌های جنسیتی تاثیر مثبت محسوسی داشته باشد. به علاوه آشنایی زنان ساکن مناطق محروم با مهارت‌های استفاده از فناوری اطلاعات، می‌تواند با توجه به جایگاه تربیتی آنان، به ارتقای سطح آشنایی کودکان آنها با فناوری اطلاعات منجر شده و تاثیرات مثبت مضاعفی را به همراه آورد. در کنار اینها، نقش دسترسی به فناوری اطلاعات در توسعه مشاغل پاره‌وقت در مناطق محروم نیز، مساله مهمی به حساب می‌آید که به ویژه در کشوری مانند هند، با موفقیت فراوان همراه بوده است.

اما چه عوامل دیگری باعث می‌شوند که تمرکز بر ارتقای دانش زنان و دختران در زمینه اینترنت و فناوری اطلاعات، از اهمیت مضاعفی برخوردار باشد؟

«دولت الکترونیک خیلی کلاس داره»؛ درست همین چند سال پیش بود که این جمله بارها و بارها با پخش آگهی دولت الکترونیک در رسانه ملی، پای خود را به خانه مردمی گذاشت که شاید در آن زمان آشنایی چندانی با پایانه‌های پرداخت یا پرداخت تلفنی قبوض نداشتند.

این آگهی تلویزیونی به گونه‌ای جذابیت‌های زیادی را همراه خود کرده بود که گاهی در کوچه و بازار نیز این واژه از زبان بسیاری از مردم شنیده می‌شد. شاید بیراه هم نبود، چرا که نبود بسترهای لازم برای استفاده درست از فناوری اطلاعات و ارتباطات، همچون زمینی بایر شده بود که توان استفاده و آبادانی آن به راحتی در دولتمردان یا مردم دیده نمی‌شد. امروزه اما، روند جهانی توسعه فناوری اطلاعات که در آغاز قرن بیست و یکم با سرعتی شگفت‌انگیز در حال شتاب گرفتن است، با ورود قشر همیشه در خانه یعنی مادران و زنان به حیطه فعالیت‌های مرتبط با فناوری اطلاعات، روی دیگری از این سکه هفت‌رنگ را در معرض نمایش قرار داده و نتایجی موثر در زمینه توانمندسازی خانواده‌های فقیر به همراه داشته است.

بانوان؛ آموزگاران رایگان ارتباطات و فناوری اطلاعات در خانواده

استفاده از ظرفیت‌های خالی اما موثری که هر خانواده برای توسعه فناوری اطلاعات و درآمدزایی دارد، چیزی نیست که بتوان صرفا آن را محدود به فناوری‌های روز از جمله سیستم‌های ارتباطی مانند کامپیوتر یا اینترنت دانست، چرا‌که وجود این ظرفیت‌ها در اولویت اول با مصداق زنان و دختران روبه‌رو است. وجود افرادی که شاید بیشتر از مردان شانس گذراندن عمر خود را در خانه دارند، زمانی از اهمیت بیشتر برخوردار می‌شود که توجه کنیم اهرم‌های تربیتی و فرهنگ‌سازی موجود در دست زنان، به صورت بالقوه می‌تواند بسیار بیشتر از برنامه‌های بلندمدت وزارتخانه‌ها کارساز شود. ایجاد بسترهای لازم برای آموزش افراد خانواده با فناوری اطلاعات و البته استفاده از مزایای در خانه ماندن یعنی استفاده از مشاغلی که به صورت مستقیم با فعالیت‌های الکترونیک در ارتباط هستند، همگی از دلایلی است که می‌توان برنامه‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدت بسیاری را در جهت ورود گسترده زنان و دختران به حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات ترسیم کرد.

البته روی دیگر این سکه زمانی روشن می‌شود که ارتقای آشنایی بانوان با فناوری اطلاعات، به صورت مستقیم بتواند برای خانواده درآمدزایی داشته یا منجر به کاهش هزینه‌ها شود. این مساله که به صورت مستقیم و غیرمستقیم مصادیق زیادی را در دهه‌های اخیر به همراه داشته، یکی از کاتالیزورهایی بود که سبب شد دولت الکترونیک در طول سال‌های گذشته بسیار بیشتر از قبل مورد اقبال مردم بسیاری از کشورهای جهان واقع شود.

زنان و مادران از نظر نقش تربیتی تاثیرگذاری که دارند، توانسته‌اند فرهنگ‌سازی برای استفاده از دولت الکترونیک را هر چه بیشتر در خانواده نهادینه کنند تا جایی که در پیام‌های بازرگانی رسانه ملی نیز به خوبی به این مساله توجه شده و جایی که افراد دیگر خانواده بیشتر تمایل به استفاده سنتی در پرداخت قبوض یا موارد مشابه دارند، بانوان خانه با یادآوری سهل بودن استفاده از دولت الکترونیک، عملا بقیه اعضای خانواده را به سمت دیگری هدایت می‌کردند.

به علاوه تجربه ده‌ها کشور دیگر نشان می‌دهد پربیراه نیست اگر نقش مادران و زنان در فناوری اطلاعات را از نظر درآمدزایی برای خانوارها نیز مورد تاکید ویژه قرار دهیم. بررسی خانواده‌های نسبتا فقیری که توانسته‌اند در حین زیستن در کشورهای در حال توسعه با استفاده از نردبان دولت الکترونیک به سادگی به سطح رفاه بیشتری دست یافته و خود را به طبقه متوسط وارد کنند، خود مصداقی بر این مدعا است که فناوری اطلاعات می‌تواند عاملی برای رفع فقر از خانواده‌ها شود.

نامگذاری سال ۲۰۱۲ با نام «زنان و دختران در فناوری اطلاعات»، شاید بیش از هر چیز، به منزله تاکید بر این واقعیت باشد که جایگاه زنان و مادران به ویژه در خانواده‌های مناطق کمتر توسعه‌یافته، می‌تواند همانند اهرمی برای توسعه هر چه بیشتر مزایای فناوری اطلاعات به کار گرفته شود.

● از بین رفتن نقش سنتی مادران با ورود به IT

در کنار این‌ها، باید اعتراف کرد که در گذشته‌ای نه چندان دور، در اکثریت قریب به اتفاق کشورهای جهان، استفاده مادران خانوارهای مناطق محروم از فناوری اطلاعات، درست همان قدر دور از ذهن به نظر می‌رسید که استفاده یک کودک دوساله از خدمات آنلاین یک بانک!

اما اکنون در بسیاری از مناطق کمتر توسعه‌یافته دنیا، مادرانی که تا چند سال قبل تنها معیار مادر بودنشان استفاده از سبزی یا طبخ غذا در آشپزخانه بود، به کاربران منظم اینترنت تبدیل شده‌اند. به خوبی مشهود است که فناوری اطلاعات و اینترنت، امروزه در بسیاری از کشورهای فقیر هم، پای خود را فراتر از ایجاد یک دفتر ICT در هر روستا گذاشته و توانسته به عنوان یکی از اقلام اساسی در سبد خانوارها، از طریق بانوان وارد خانواده‌های بخش بزرگی از کشورهای در حال توسعه شود.

شاید به همین دلیل باشد که بانک جهانی و سازمان ملل تاکنون پروژه‌های مختلفی را در سطح جهانی در حمایت از استفاده زنان از فناوری اطلاعات، با هدف کاهش فقر در مناطق محروم اجرا کرده‌اند؛ پروژه‌هایی که هدف کلی تمامی آنها ایجاد موقعیت بهتر برای این خانواده‌ها در سایه دسترسی زنان و دختران به فناوری اطلاعات است.

همچنین توجه به این مساله که بخش بزرگی از زنان در مناطق کمتر توسعه‌یافته مشارکت اندکی در فعالیت‌های اجتماعی دارند، می‌تواند انگیزه مهمی محسوب شود تا سازمان‌های دولتی و نیز سازمان‌های مردم‌نهاد، بخشی از برنامه‌های مدون خود برای ورود این زنان به فعالیت‌های اجتماعی را در قالب توسعه زیرساخت‌های دسترسی آنان به اینترنت و نیز ارائه آموزش‌های کاربرد اینترنت پیگیری کنند. به این ترتیب علاوه بر تقویت مشارکت اجتماعی زنان، نقش اقتصادی آنها نیز تقویت شده و می‌توانند در کنار انجام امور روزمره خانواده، بخشی از وقت خود را به درآمدزایی از طریق «کار از راه دور» (Teleworking) اختصاص دهند.

پربیراه نیست که سال ۲۰۱۲ از طریق اتحادیه جهانی ارتباطات (ITU)، سال توسعه نقش دختران و زنان در عرصه فناوری اطلاعات نامگذاری شده و هدف اصلی آن توجه دادن به مدیران ارشد کشورها برای حمایت از دسترسی آسان زنان به شبکه اطلاعاتی جهانی، به ویژه در اموری است که مرتبط با افزایش کیفیت زندگی یا ارتقای وضعیت اقتصادی باشد. در حال حاضر در کشورهای توسعه‌یافته یا در برخی از کشورهای در حال توسعه، زنان همگام با مردان در فعالیت‌های اقتصادی از طریق تجارت الکترونیک و در چارچوب اقتصاد الکترونیک همراه هستند. در این اقتصادهای توسعه‌یافته، به خوبی دیده می‌شود که برخی از شرکت‌های بزرگ اقتصادی حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات توسط زنان مدیریت شده و در انجام شغل‌های مختلف مرتبط با فناوری اطلاعات و اینترنت نیز تقریبا هیچ تفاوتی بین مردان و زنان دیده نمی‌شود.

با این وجود، هدف اصلی اتحادیه جهانی ارتباطات از نامگذاری سال ۲۰۱۲، این بوده که بر لزوم توسعه ورود زنان کشورهای در حال توسعه به عرصه دنیای مجازی تاکید کند تا با ورود بانوان به فعالیت‌هایی که زمینه انجام آن از خانه هم فراهم است، زمینه درآمدزایی این قشر فراهم شود. چنانچه از جمله مشاغلی که اتحادیه جهانی مخابرات در برخی مناطق بسیار فقیرنشین اجرایی کرده، می‌توان به تبلیغات و بازاریابی اینترنتی برای محصولات مختلف، و نیز پاسخگویی به سوالات خریداران محصولات بخشی از فروشگاه‌های بزرگ اشاره کرد که از طریق زنانی ساکن در روستاها و مناطق محروم، محقق شده است.

● خیز بانوان هند و بنگلادش برای تصاحب مشاغل اینترنتی کشورهای توسعه‌یافته

هندوستان را می‌توان یکی از کشورهایی دانست که با اجرای زیرساخت‌های دسترسی به اینترنت پرسرعت در مناطق مختلف، توانسته است تحولی در توسعه مشاغل دورکار ایجاد کرده و برنامه موفقی را با هدف ورود بانوان روستایی این کشور به حوزه‌های مختلف مرتبط با «تجارت الکترونیک» باز کند. برای مثال هم‌اکنون پاسخگویی به بسیاری از سوال‌های مشتریان فروشگاه‌های زنجیره‌ای غول‌پیکری مانند «وال‌مارت»، توسط زنانی صورت می‌گیرد که پشت سیستم‌های کامپیوتری خود در هند نشسته و آماده خدمات‌دهی به این مشتریان هستند. به این ترتیب زمانی که فردی از هر نقطه جهان سوالی را در مورد اجناس فروشگاه وال مارت دارد، پاسخ خود را از یکی از این زنان که قبلا آموزش‌های لازم را دیده‌اند و در کشور دیگری مانند هند مستقر هستند، می‌گیرد.

نمونه‌های دیگر کمک توسعه فناوری اطلاعات به اشتغال خانگی، به آموزش دادن زنان روستایی هندی برای تولید بعضی از محصولات خانگی مثل قارچ یا گیاهان دارویی مربوط می‌شود.

در این زمینه سازمان‌های دولتی مرتبط با کشاورزان، با صرف هزینه‌ای ناچیز، هم آموزش‌های لازم و هم اطلاعات مربوط به آخرین وضعیت بازارهای مصرف مختلف را به طور منظم در سایت‌های اینترنتی مشخصی قرار داده و ساکنان مناطق روستایی را به بازدید از این سایت‌ها تشویق می‌کنند. خلاصه آنکه توسعه فناوری اطلاعات، می‌تواند منشأ ظهور انواع خلاقیت و نوآوری در ایجاد اشتغال برای زنان فقیر و روستایی شود.

چنانچه در کشوری مانند بنگلادش نیز به خوبی دیده می‌شود که اقدامات انجام شده در استفاده زنان از فناوری اطلاعات باعث شده تا زنان مناطق محروم و کم‌درآمد با این روش بتوانند زمینه ارتقای زندگی خود را فراهم کنند؛ فرآیندی که هم به ارتقای وضعیت معیشتی کل خانواده منجر شده، هم جایگاه زنان در داخل خانواده‌ها را ارتقا داده و هم به افزایش سطح تولید ناخالص ملی کمک کرده است.

سپیده اشرافی