بررسی نقش بیمه در اقتصاد ایران

بیمه از این شكل ساده با توسعه تجارت بین المللی, صنعتی شدن و توسعه شهری به اشكال متنوع و مختلفی تغییر یافت و در همه ابعاد زندگی نفوذ كرد و در دنیا روز به روز رواج یافت, به طوری كه از قرن هفدهم به بعد در انگلستان و مستعمرات آن یعنی آمریكای شمالی و مستعمرات دیگر كشورها نظیر هلند و فرانسه نیز توسعه و رونق یافت

● مقدمه

بحث بیمه از دو محور قابل طرح است:

محور اول نقش بیمه در تسهیل فعالیت های اقتصادی در جامعه است. در این راستا باید توجه داشت كه اقتصاد ایران در یكی از مهم ترین دوران های تاریخی خود قرار دارد. از یك سو در حال ورود به فضای اقتصاد جهانی و تعامل سخت با اقتصاد بین المللی هستیم و از دیگر سو در حال حركت به یك اقتصاد پویای تولیدی و البته بدون اتكای صرف به نفت هستیم. در این فضا هدایت سرمایه های داخلی به سمت سرمایه گذاری های تولیدی و جذب سرمایه های خارجی و به ویژه سرمایه ایرانیان مقیم خارج از كشور از ضرورت های انكارناپذیر رشد و تعالی اقتصاد ملی است. رسیدن به رشد ۸ درصدی جایگاه واقعی و برتر در منطقه، سازوكار و ضرورت های خاص خود را طلب می كند.

بدیهی است كه حجم نیروی كار كه نیاز به كار دارند و در سال های آتی وارد بازار كار می شوند نیز بر پیچیدگی معادله فوق می افزاید. در این فضا یكی از مهم ترین و كلیدی ترین اقدامات ایجاد زمینه های مساعد برای جذب سرمایه ها به ایران است. بدیهی است كه مهم ترین زمینه مساعد، كاهش ریسك های سرمایه گذاری در ایران است كه بیمه می تواند نقش بسیار اساسی در این امر خطیر برعهده گیرد. اما اگر نقش بیمه را صرفاً به این بحث محدود كنیم، بدون شك از ظرفیت بالقوه قابل ملاحظه ای بی بهره مانده ایم. در این راستا باید توجه داشت كه صنعت بیمه در اقتصاد متحول كنونی جهان یكی از بخش های پیشرو بسیار مهم در بازار سرمایه است كه در سمینارهای گذشته بیمه و توسعه نیز به میزان كافی به آن توجه جدی مبذول شده است.

یكی دیگر از پرسش های جدی در ایران و در راستای محور دوم بحث آن است كه چگونه می توان جایگاه صنعت بیمه را در اقتصاد ملی ارتقا داد و با این رویكرد از یك سو بعد حمایتی آن را در اقتصاد بیشتر بهبود بخشید و از دیگر سو منابع بیشتری را برای سرمایه گذاری های این بخش ایجاد كرد.

در سال های گذشته تلاش مجموعه دست اندركاران صنعت بیمه و به ویژه نهاد نظارتی بیمه یعنی بیمه مركزی ایران منجر به توفیق بزرگی در این صنعت، نرخ نفوذ بیمه ای به عنوان

مهم ترین شاخص گسترش بیمه در اقتصاد به بیش از یك درصد شده است كه جهشی قابل ملاحظه برای این صنعت محسوب می شود. اما این توفیق به هیچ عنوان نباید مجموعه این صنعت را از تلاش بیشتر برای نزدیك شدن به استانداردهای بیمه ای در جهان باز دارد. به ویژه وقتی كشورهایی مانند هند و فیلیپین دارای نرخ ۹۵.۱ و ۵.۱ هستند مسلماً در كشورهای پیشرفته این ارقام به چندین برابر می رسد. حدود ۲ سال پیش در چنین روزهایی راهكارهای ۱۸ گانه توسعه صنعت بیمه برای شكوفایی اقتصاد كشور، از طریق ارائه پوشش های بیمه ای گوناگون و مناسب برای رفع نگرانی سرمایه گذاران و افزایش رفاه خانواده ها، تدوین و ابلاغ شد.

نخستین راهكار در مجموعه این راهكارها ارتقای تبلیغات بیمه ای بود كه اتفاقاً با موضوع سمینار امسال بیمه و توسعه یعنی فرهنگ سازی بیمه ارتباط مستحكمی دارد. در این راهكار از همكاران صنعت بیمه تقاضا شده بود كه تبلیغات بیمه ای باید به نحوی صورت گیرد كه موجبات افزایش آگاهی آحاد مردم را نسبت به جنبه تامینی بیمه فراهم كند كه نتیجه آن توسعه و تصمیم فرهنگ بیمه در جامعه خواهد بود.مهم ترین هدف در قالب این برنامه، كاهش تدریجی تصدی دولت در بیمه های بازرگانی از طریق واگذاری سهام شركت های دولتی به بخش خصوصی است كه انتظار می رود با توجه به اشكالی كه دیوان عدالت اداری در مورد واگذاری این شركت ها گرفته از طریق لایحه استفساریه ای در این باره ماده ۱۱ قانون برنامه سوم با قید یك فوریت تقدیم مجلس شده موانع قانونی آن به سرعت رفع شود و فضای یكسان و شفافی برای رقابت در بازار بیمه فراهم شود.

از مهم ترین محورهای راهكارهای ۱۸گانه تاسیس موسسات بیمه خصوصی بود كه خوشبختانه روند تاسیس موسسات خصوصی بسیار مناسب بوده و تاكنون ۶ شركت بیمه خصوصی مجوز فعالیت دریافت كرده اند كه امیدواریم حضور جدی این موسسات در نهایت به توسعه هرچه بیشتر صنعت بیمه منجر شود.تغییر نظام نظارتی صنعت بیمه از نظارت تعرفه ای و موردی به نظارت غیرتعرفه ای و فنی است كه در آن فضا به جای كنترل نرخ و بیمه نامه، صلاحیت فنی مدیران و توان مالی شركت های بیمه برای ایفای تعهداتشان بررسی و نظارت می شود. به این صورت اختیارات شركت های بیمه برای رقابت به صورت گسترده ای افزایش می یابد و تاثیر تعیین كننده ای بر تعمیم و توسعه بیمه خواهد داشت.تنوع بخشی خدمات بیمه ای و عرضه پوشش های جدید بیمه ای منطبق با نیاز جامعه، به ویژه برنامه های دولت برای گسترش سرمایه گذاری و رشد اقتصادی كشور، هدف دیگری است كه در برنامه توسعه صنعت بیمه لازم است دنبال شود. در این مورد آیین نامه بیمه های اعتباری كه تقاضاهای بسیاری برای آن بوده است كه امیدواریم هرچه زودتر در شورای عالی بیمه تصویب و به شركت های بیمه ابلاغ شود.

لایحه تاسیس صندوق بیمه حوادث طبیعی مثل زلزله و سیل نیز به هیأت وزیران تقدیم شده كه با تصویب و اجرای آن هزینه سنگین اما ناكافی كه هر سال از این بابت به دولت تحمیل می شود از طریق سازوكار بیمه ای بین عموم جامعه توزیع خواهد شد.از اقدامات مهم دیگری كه در صنعت بیمه باید انجام شود گسترش فعالیت در بیمه های پایه مثل درمان، حادثه و عمر است كه بتواند تا جایی كه ممكن است نقش خود را در تامین اجتماعی ایفا كنند. یكی از تحولات تعیین كننده در صنعت بیمه كشور تصویب آیین نامه جدید سرمایه گذاری و ابلاغ آن به شركت های بیمه بوده است با این هدف كه زمینه حضور هرچه گسترده تر شركت های بیمه در بازار سرمایه فراهم شود و توان مالی شركت های بیمه نیز از طریق درآمدهای سرمایه گذاری ارتقا یابد.

در حال حاضر مشكل ارائه خدمات بیمه ای تا حد نسبتاً قابل قبولی حل شده است اما هنوز هم افراد جامعه به این بخش توجه لازم را مبذول نمی دارند. به نظر می رسد كه كلید اصلی حل این مشكل هم در جمله معروف « بیمه كالایی فروختنی است نه خریدنی» و هم در درجه توسعه یافتگی كل اقتصاد جامعه نهفته است. در واقع بسط و گسترش بیمه نیاز به یك كار فرهنگی طولانی مدت و فرهنگ سازی در جامعه دارد كه امیدواریم دولت امسال بتواند مجموعه راهكارهای مناسبی را در این راستا برای صنعت بیمه و دیگر كارگزاران فرهنگی به منظور تعمیق بیشتر فرهنگ بیمه در جامعه ارائه كند. در مورد یك وجه اصلی تفاوت تبلیغ خدمات بیمه ای با تبلیغ سایر كالاها باید گفت: تبلیغ خدمات بیمه ای برخلاف تبلیغات دیگر كالاها و خدمات كه صرفاً معطوف به محصولی معین از شركتی مشخص است، می تواند فراتر از معرفی یك محصول بیمه ای خاص و مربوط به یك شركت خاص، ارزش و ضرورت ذاتی بیمه را در فرایند زندگی اقتصادی و اجتماعی جامعه نشان بدهد.به عبارت دیگر، بی آنكه منكر نقش تبلیغ مستقیم یك محصول بیمه ای از طرف یك شركت بیمه خاص شوم، اینكه مردم ضرورت بیمه شدن در زندگی پرمخاطره امروز را درك كنند نوع دیگری از تبلیغ بیمه را می طلبد.

در این تبلیغ، برای مثال خانواده ها باید از این مطلب آگاه شوند كه هرچند پیشرفت های فناوری، رفاه فراوانی برای انسان امروزی به ارمغان آورده اما همین پیشرفت ها در دل خود مخاطراتی دارد كه اگر تمهیداتی برای جبران پیامدهای آن اندیشیده نشود ممكن است كه موجبات نابودی بنیان خانواده را همراه با گسترش بحران های روانی و اجتماعی در جامعه فراهم آورد. برای مثال راحتی سفر چند ساعته با خودرو پیشرفته، قابل قیاس با سختی سفرچند ماهه اجداد ما نیست، اما اگر تصور می كنیم كه این خودرو طی حادثه ای به جان و مال اشخاص ثالث خسارت وارد كند و در صورتی كه خودرو فاقد بیمه شخص ثالث باشد، سرپرست خانواده باید پشت میله های زندان برود و اگر هم توانایی مالی جبران آن را از طریق مجموعه دارایی هایی كه در طول زندگی به دست آورده داشته باشد، باید قسمت اعظم آن را صرف پرداخت غرامت كند.

به نظر می رسد شركت های بیمه كشور روی این وجه تبلیغات نیاز به كار بیشتری دارند و لازم است به همراه بیمه مركزی ایران كه با توجه به فلسفه وجودی اش در این زمینه فعالیت هایی داشته و ادبیاتی نیز تولید كرده، چنین ادبیاتی را با هدف اطلاع رسانی به مردم راجع به ارزش ذاتی بیمه تولیدكننده و در اختیار جامعه قرار دهند. در برخی كشورها اتحادیه های بیمه گران مبادرت به تولید چنین مجموعه تبلیغاتی می كنند كه توصیه می كنم در ایران شركت های بیمه با راهبری بیمه مركزی در این امر مشاركت جدی تر داشته باشند.پس از این مطلب كلی، تصور می كنم مجموعه اقدامات مشخص دیگری نیز وجود دارد كه شركت های بیمه باید با هدف ترغیب مردم به خرید بیمه انجام بدهند و این اقدامات، جزیی از فرایند ارائه خدمات بیمه را تشكیل می دهد.

با نگاهی اجمالی می توان به برخی از این اقدامات اشاره كرد:

اگر متن بیمه نامه ها ساده و در خور فهم عموم و در قالب های مناسب برای مردم تهیه شود بیمه گذاران بالقوه و بالفعل رغبت بیشتری به مطالعه آن و در نتیجه، آگاه شدن از حقوق و تعهدات متقابل خود و شركت بیمه پیدا خواهند كرد كه همین امر باعث می شود تا در زمان بررسی و پرداخت خسارت ها، با علم بر این حقوق و تعهدات، انتظارات نامعقول از شركت بیمه نداشته باشند. در این صورت هم از حجم طرح دعاوی در دادگاه ها و هم از حجم نارضایتی بیمه گذاران از شركت های بیمه كاسته خواهد شد كه این امر می تواند در تعمیق فرهنگ بیمه كمك موثری باشد.نیاز به مجموعه ساز وكارهایی برای رسیدگی مطلوب به شكایات بیمه گذاران و به ویژه بیمه گذاران كوچك كاملاً مشهود است. هر چند كه بیمه مركزی ایران واحدی برای رسیدگی به شكایات بیمه ای دارد اما چه بهتر آنكه خود شركت های بیمه در قالب یك اقدام عملی، سازوكارهایی گسترده تر برای رسیدگی مطلوب تر به شكایات بیمه ای آنها به ویژه شكایات بیمه ای خانواده هایی كه از امكانات مالی و زمانی چندانی برای شكایات خود برخوردار نیستند، فراهم كنند.

در بسیاری از كشورهای توسعه یافته این سازوكارها با هدف حمایت از این بیمه گذاران وجود دارد و اتحادیه های بیمه گران آنها را اداره می كنند.با وجودی كه اشخاص حقوقی و به ویژه واحدهای تجاری و تولیدی بزرگ امكانات مالی پیگیری خسارات خود را دارند، اما به دلیل بی اطلاعی از جنبه های فنی این امر، در عمل نمی توانند تصویری واقعی از حقوق خود داشته باشند تا دست كم در برخی موارد برایشان روشن شود كه خسارت مورد مطالبه آنها چندان هم برحق نیست. در ظاهر این كشورهای توسعه یافته به جز كارشناسان خسارت كه مراقب منافع شركت بیمه در برابر كلاهبرداری های احتمالی در دریافت خسارت هستند، كارشناسان مستقلی وجود دارند كه با هدف حمایت از حقوق بیمه گذاران خرده پا در فرایند بررسی خسارت فعالیت می كنند. امید است كه با توجه به تدوین و تصویب مجموعه مقرراتی در زمینه فعالیت های ارزیابی خسارت كه صورت گرفته است، در آینده شاهد اثرات مثبت این حركت در توسعه فعالیت های بیمه ای باشیم.

● بیمه در عصر نوین

بیمه از این شكل ساده با توسعه تجارت بین‌المللی، صنعتی شدن و توسعه شهری به اشكال متنوع و مختلفی تغییر یافت و در همه ابعاد زندگی نفوذ كرد و در دنیا روز به روز رواج یافت، به طوری كه از قرن هفدهم به بعد در انگلستان و مستعمرات آن یعنی آمریكای شمالی و مستعمرات دیگر كشورها نظیر هلند و فرانسه نیز توسعه و رونق یافت.

این صنعت در ایالات متحده نیز با حمایت‌هایی كه از آن می‌شد توسعه یافت، تا اینكه در اواخر دهه۱۹۳۰، ایالات متحده به مهمترین بازار جهانی بیمه تبدیل شد.

در مجموع صنعت بیمه در نیمه دوم قرن بیستم در كشورهای صنعتی از رشد بالایی برخوردار شد، به گونه‌ای كه افزایش حق بیمه‌های دریافتی به طور چشمگیری بیشتر از افزایش تولید ناخالص داخلی بوده است.

در این رابطه آمارها نشان می‌دهند كه نسبت كل حق بیمه‌های دریافتی به تولید ناخالص داخلی كه مهمترین شاخص سنجش سهم بیمه در اقتصاد است، طی سال‌های ۱۹۶۰ تا ۱۹۹۰ تقریباً در كلیه كشورها افزایش یافته است. این امر حكایت از اهمیت روزافزون بخش بیمه در اقتصاد ملی دارد. به عنوان مثال این نسبت در ژاپن از ۴/۲ به ۷۸/۸درصد و در كره جنوبی از ۴/۰ درصد به ۵۷/۱۱درصد افزایش یافت.

این صنعت در ایران بسیار دیرتر از بانك‌ها راه‌اندازی شد. زمان شروع به كار بیمه‌ها در ایران سال ۱۳۱۴ بود كه با تاسیس شركت سهامی بیمه ایران صورت گرفت.۲ سال بعد از تاسیس این شركت، قانون بیمه كشور به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسید. این شركت ۷۵درصد از بازار بیمه كشور را در دست داشت و بقیه بازار را شركت‌های بیمه خصوصی پوشش می‌دادند. بعد از ۳۷سال از شروع فعالیت بیمه در ایران بیمه مركزی تشكیل شد.

در این صنعت بعد از انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷، شركت‌های خصوصی، ملی اعلام شدند و عملا بیمه در انحصار دولت قرار گرفت. همزمان با اجرای برنامه‌‌های توسعه، احساس می‌شد كه بازار بیمه باید رونق بیشتری بگیرد و رقابتی در آن ایجاد شود، به همین خاطر در برنامه سوم چندین شركت بیمه خصوصی ایجاد شدند.

مصطفی ملازاده

امیر علی کیان

---