نقش عوامل اجتماعی در تحول فرم فضای شهری

خوانائی یک شهر از طریق ابزار کالبدی آشکار می شود و به میزانی که یک کالبد بتواند با شهروندان خود از طریق ویژگی های کالبدی ارتباط نمادین ایجاد کند, یک شهر خوانا یا ناخوانا ارزیابی می شود

خوانائی یک شهر از طریق ابزار کالبدی آشکار می‌شود و به میزانی که یک کالبد بتواند با شهروندان خود از طریق ویژگی‌های کالبدی ارتباط نمادین ایجاد کند، یک شهر خوانا یا ناخوانا ارزیابی می‌شود.شهر چیست؟ آیا شهر مجموعه‌ای متشکل از فضای سکونت، کار و تفریح است یا شهر فضای کالبدی حیات اجتماعی جوامع است. جائی‌که در آن روابط انسانی و اجتماعی شکل گرفته، بارور و شکوفا می‌شود. اگر چنین است و اگر شکل‌گیری شهر بیش از آنکه یک پدیده مادی باشد براساس نیاز روانی انسان‌ها به زندگی اجتماعی و ایجاد روابط انسانی شکل گرفته باشد، چگونه کالبد شهر به این نیازها پاسخگوست و چگونه در شهر امکان ارتباط اجتماعی مردم با هم فراهم شده است.فرم شهر، اعم از فرم کلان‌شهر تا فرم جزء فضاها متأثر از روابط و بنیان‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی است همانگونه که شهر از این روابط و زیرساخت‌ها متأثر می‌شود بر برخی از روابط انسانی، اجتماعی نیز تأثیرگذار است. در این زمینه مطالعات زیادی انجام گرفته که به‌طور کلی مطالعات انسانی محیطی خوانده می‌شود. بررسی تأثیرات فرهنگ بر فضای شهری و فضای شهری بر فرهنگ، همگی موضوعاتی هستند که مورد توجه نظریه‌پردازان حوزه شهری در سال‌های اخیر بوده است.خوانائی یک شهر از طریق ابزار کالبدی آشکار می‌شود و به میزانی که یک کالبد بتواند با شهروندان خود از طریق ویژگی‌های کالبدی ارتباط نمادین ایجاد کند، یک شهر خوانا یا ناخوانا ارزیابی می‌شود. محیط فیزیکی می‌تواند بیان مفاهیم را ساده‌تر کند یا مانع بیان مفاهیم شود. هر چه مفاهیم ساده‌تر و گویاتر بیان شده باشند، شهر خواناتر است.اما قبل از بررسی ویژگی‌های کالبدی فضای شهری در دوره‌ەای مختلف و بسترهای جغرافیائی فرهنگ متفاوت، لازم است به این نکته اشاره شود که کیفیت محیط شهری به لحاظ روابط باز یا بسته امکان ارتباط بیشتر، طولانی‌تر و عمیق‌تر شهروندان را با یکدیگر فراهم می‌کند، این امر خود بستگی تام به شرایط اجتماعی سیاسی دارد.به‌طوری‌که در جوامعی که دارای روابط حکومتی مردمی‌تری بوده‌اند، ماهیت و فرم فضاهای شهری با جوامعی که دارای حکومت‌های مرکزی‌تر و مقتدرتر بوده‌اند، متفاوت است و این تفاوت تا حد فقدان فضای بازشهری در نظام‌های مقتدر مرکزی که نوعی استبداد حکومتی در آن دیده می‌شود، پیش می‌رود.سنت گردهمائی در محیط‌های باز مجتمع‌های زیستی به تاریخ شکل‌گیری نخستین مجتمع‌های زیستی انسانی باز می‌گردد. وجود فضای باز شهری در شهرهای وارکا، اور، بابل و خرساباد در بین‌النهرین به شکل‌ها و فرم‌های مختلف دیده شده است. موقعیت مکانی و فرم مقیاس فضا در همین نمونه‌های اولیه تفاوت‌های بارزی یافته است که دقت بیشتری را می‌طلبد. فضای باز ”وارکا“ به شکل نامنظم و در مرکز شهر و بدون حصاری جداکننده در اختیار شهروندان است، اور و بابل فضاهائی منظم یافتند و در درون حصاری در مرکز شهر قرار گرفته و دسترسی به آن جز از طریق دروازه‌هائی مقدور نیست و بالاخره خرساباد نه تنها فضائی بزرگ مقیاس یافته است بلکه در درون حصاری حصین قرار گرفته و دسترسی به آن تنها از طریق ورودی محورگرا و یادمانی مقدور است.بدین ترتیب با گذر از دوران حکومت‌های مستقل و ورود به شکل‌گیری حکومت‌های محلی اولیه، فرم و موقعیت فضاهای باز در داخل قطعه و ارگ حکومتی قرار گرفته و از دسترس مردم خارج شده و فضا برخورد روزانه مردم با هم را به‌وجود نمی‌آورند.این فضا برعکس به‌عنوان صحن و زمینه‌ای برای نمایش قدرت نظام حاکم درآمده و با ابعاد وسیع و معماری باشکوه و استفاده از عنصرهائی چون دروازه‌ها و دیوارهای عظیم، مجسمه‌ها و تندیس‌های غول پیکر و سرانجام استقرار فضا در مقابل معبد و کاخ، بر شکوه و بزرگ‌نمائی نظام حکومتی تأکید کرده و بر صلابت و استواری و شکست‌ناپذیری آن افزوده‌اند.در دوران یونان باستان با نوعی از نظام اجتماعی روبرو هستیم که دارای زیرساخت‌های سیاسی دموکراتیک بوده است. استقلال سیاسی ـ اقتصادی در شهرها، وجود نظام و قوانین و مقررات خودگردان برای آنها و به‌ویژه سنت زندگی اجتماعی و حکومت مردمی همگی بر ضرورت ایجاد فضاهای باز شهری تأکید داشتند که بتواند جایگاه کالبدی وقوع فعالیت‌های اجتماعی شهر باشد.در چنین شرایطی برخورد اجتماعی مردم با هم و مداخله آنان در اموراجتماعی، سیاسی، اقتصادی و حتی قضائی و به‌علاوه برخوردهای فکری که به‌حد شکل‌گیری فلسفه یونانی بود به فضای باز چند عملکردی نیاز داشت که آتن فرم خاص خود را در این دوران یافته و نام یونانی آگورا بر آن اطلاق می‌شود.نگاهی به تحول فرمی اگورای آتن از عهد باستان، دوران کلاسیک یونان تا دوران هلنیستی و رومی نشان می‌دهد که نخست این فضا قبل از آنکه فرمی کالبدی یابد، وجودی عملکردی داشته و کالبد به تبع وجود عملکرد شکل‌گرفته و نه آنکه خود موجود عملکرد باشد. دوم آنکه هنرمندان بزرگ یونانی که به معماری به‌عنوان یک هنر حجم‌سازی می‌نگریستند، آگاهی روشنی نسبت به استقرار ساختمان‌ها به منظور شکل دادن به فضای باز کالبدی نداشتند و پدیده معماری رواقی پس از شکل‌گیری نخستین آگوراها و در پاسخ به ضرورت محصور کردن فضای باز، شکل گرفت. فرم فضای آگورای آتن، نامنظم بوده و وجود عناصر کالبدی در درون آن موجد شکل‌گیری فضاهای خرد، در درون فضای یکپارچه آگورا شده که متناسب با تنوع عملکردی آگوراست.در دوران هلنیسم، حکومت یونان به‌دست مقدونیان افتاد.مقدونیان برخلاف یونانیان که مشارکت مردم در امور اجتماعی و سیاسی را پذیرا بودند، خواستار حداقل مداخله در نظام سیاسی مقتدر و مستبد خود شدند. از این‌رو، فضای آگورا با استقرار ساختمان‌های متعدد بیش از پیش خرد شده و عملاً غیرقابل استفاده می‌شود.در بررسی سایر آگوراهای یونانی نیز، آزاد و غیررسمی بودن فضا از قیود طراحی هندسی مشهود است. فرم‌هی نامنظم و توسعه‌های غیرمحوری و خودبه‌خودی از ویژگی‌های این فضاها هستند. اندازه و ابعاد فضاها نیز خودمانی بوده و هیچ‌گونه تلاشی برای همگون‌سازی بدنه‌های فضا و ایجاد روح رسمیت در آن نشده است. اما در همان دوران کلاسیک یونان و پس از جنگ ایران و یونان در بخشی از آسیای صغیر که در سلطه یونان بوده شاهد شکل‌گیری آگوراهای طراحی شده هستیم. ساکنان این منطقه بازرگانانی بودند که به امور فرهنگی، اعتقادات باستانی و مذهبی توجه داشتند. در اینجا آگورا فرمی ساده، طراحی شده و رسمی با بدنه‌های همگون می‌یابد و برخی بازارهای تخصصی نیز از حجم فعالیتی آگورا می‌کاهد. آگورای شهر کوچک پرنیه و آگورای میلتوس که شهری بندری و روبه‌توسعه بوده، دو شاهد این مدعایند. آگورای اولیه میلتوس به‌صورت یک فضای نیمه بسته غیررسمی، پس یک فضای بسته مربع مستطیل شکل کوچک در کنار آگورای اولیه به‌وجود آمد و نهایتاً سومین آگورا به شکل یک فضای بسته و رسمی در جنوب این مجموعه ساخته شد. این آگورا نه تنها فرم هندسی ساده و نماها و بدنه‌های همگون یافت، بلکه ورود و خروج به آن نیز بیش از پیش کنترل شده بود و بدین ترتیب عملکردهای داخلی آن نیز تحت کنترل بیشتر بوده است. این نمونه به‌خوبی نشان می‌دهد که چگونه شرایط اجتماعی و سیاسی بر تحول فرم کالبدی فضای شهری تأثیر می‌گذارد.رومیان از قرن پنجم قبل از میلاد در سرزمین روم حکومتی بر پایه جمهوری را به‌وجود آورده بودند که تا نیمه دوم قرن قبل از میلاد تداوم داشت. پس از آن امپراطوری روم تشکیل شد و تا پایان قرن چهارم میلادی امپراتوران مقتدری در پهنه وسیعی از دنیا آن روز حکومت کردند. ویژگی‌های نظام حکومتی در این دو دوره تفاوت‌های اساسی داشته است، به‌طوری که قدرت در دوران جمهوری به‌صورت نیمه متمرکز در دست حکام قرار داشت. در حالی‌که در دوران امپراتوری، هم محدوده حکومتی وسعت‌یافته بود و هم قدرت در دست امپراتور متمرکز شد.نخستین فضای باز شهر روم فوروم رومانوم ماگنوم بوده که در پائین و حد فاصل سه تپه اولیه‌ای که شهر روی آنها ساخته شده بود، به‌وجود آمده است. این فضا یک فضای نامنظم بوده که ساختمان‌های منفردی بدنه‌های بیرونی آن را به‌وجود آورده و علاوه بر آن چندین ساختمان نیز در فضای داخلی آن خرد فضاهائی را به‌وجود آورده‌اند.

---