چند پرسش پیرامون آیه مباهله

آیة مباهله, آیة بسیار مهم و جالبی است که جواب چندین سؤال را با هم داده است

۱) داستان آیة مباهله چیست؟

۲) مقام حضرت علی‏علیه السلام بالاتر است یا مقام پیامبران‏علیهم السلام (غیر از خاتم‏الانبیا)؟

۳) آیا همسران پیامبرصلی الله علیه وآله، اهل‏بیت او هستند؟

۴) آیا کسانی که مادرشان از سادات است، سید می‏باشند؟

آیة مباهله، آیة بسیار مهم و جالبی است که جواب چندین سؤال را با هم داده است.

دربارة شأن نزول این آیه چنین آمده است: گروهی از مسیحیان در منطقة مرزی حجاز و یمن، به نام «نجران»، ساکن بودند.۱

پیامبر وقتی به مدینه آمد و حکومت اسلامی رشد پیدا کرد، یهودیان اطراف مدینه در برابر پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله توطئه کردند و گروهی از مسیحیان نجران نیز برای آن که از رسالت حضرت محمدصلی‌الله‌علیه وآله مطمئن شوند، به مدینه آمدند. عالمان آنان به بحث و گفت‏وگو با پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله پرداختند و بر اعتقاد خود دربارة حضرت مسیح‏علیه‌السلام که فرزند خداست، اصرار می‏ورزیدند. در این هنگام، آیة مباهله نازل شد که نشان می‏دهد در جایی که بحث علمی، ثمره و فایده‏ای ندارد، باید از راه دیگری وارد شد و این راه، همان مباهله، به معنای نفرین بود که در میان مسیحیان نیز پذیرفته شده بود؛ پس این آیه نازل شد:

«فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَ أَبْنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أَنْفُسَنَا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ اللَّهِ عَلَی الْکَاذِبِینَ ۲؛ ای پیامبر! به آنان بگو بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم؛ شما هم فرزندان خود را. ما زنان خویش را شما هم زنان خود را. ما نفس خود را بیاوریم شما هم نفس خود را؛ سپس طرفین را نفرین کنیم و بگوییم خدا لعنت کند هر کسی را که دروغ می‏گوید (یعنی می‏داند حق چیست؛ اما به زبان دروغ می‏گوید)».

به دنبال این توافق، روز مباهله، ۲۴ ذی‏الحجه مشخص شد. مسیحیان نجران دیدند پیامبر با چهار نفر آمد؛ علی‏علیه‌السلام؛ زهراعلیها‌السلام، امام حسن و امام حسین‏علیهما السلام که با شخص پیامبر، یک هیئت پنج‏نفره را تشکیل می‏دادند. طبق نقل تاریخی شیعه و سنی، آنها وقتی این‏گونه آمدن پیامبر را دیدند، عقب‏نشینی کردند و به اطرافیان خود گفتند: اگر پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه وآله به گفتة خودش اطمینان نداشت، نزدیک‏ترین افراد خاندانش را نمی‏آورد. به همین جهت، مسیحیان نجران گفتند: ما راضی هستیم جزیه (مالیات) بدهیم و زیر چتر حکومت اسلامی زندگی کنیم. پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله هم پذیرفت و دیگر نفرین نکرد.

این آیه، هم نشانة فضیلت اهل‏بیت‏علیهم‌السلام است و هم نشانه آشکاری است که پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله رحمه‌للعالمین است. لازم به یادآوری است این هم که می‏گویند امام زمان(عج) می‏آید و خون‏ریزی می‏کند، حتماً بدانید باطل است. امام زمان‌علیه‌السلام جانشین پیغمبری است که رحمت ‌للعالمین است. حضرت امیرعلیه‌السلام در نهج‏البلاغه می‏فرماید: وقتی حضرت می‏آید، عقول مردم را کامل می‏کند و مردم ایمان می‏آورند؛ یک تعدادی از لشکر سفیانی و دجال هستند که در جنگ کشته می‏شوند؛ آن هم قبل از ظهور حضرت؛ اما وقتی حضرت بیاید، یک حکومت عدل جهانی ایجاد می‏کند و حکومت‏های دیگر هم با رضایت و از روی رغبت، ایمان می‏آورند.

در هر صورت، با توجه به این آیة شریفه، پیغمبرصلی‌الله‌علیه وآله مأمور است سه گروه را بیاورد و اگر گروه چهارمی را بیاورد، پیغمبرصلی‌الله‌علیه وآله گناه کرده و از دستور خدا سرپیچی کرده است و اگر کمتر هم ببرد، باز هم نافرمانی خدا را کرده، حال باید دید که حضرت چه کسانی را برده است؟

۱. «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ»؛ پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله از میان فرزندان، امام حسن و امام حسین‏علیهما السلام را با خود بُرد.

بر اساس این که امام حسن و امام حسینعلیهماالسلام به دستور پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله در آن واقعه حضور داشتند و قرآن تعبیر نموده است که پیامبر فرزندان خود را ببرد، جواب آن سؤال معلوم می‏شود که نوة دختری هم، فرزند پدربزرگ است و الا پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله باید می‏گفت من بچه ندارم و اینها بچه‌های دامادم هستند. بنابراین، همان ‏طور که به سیدهایی که از طریق پدر به پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله می‏رسند، به عنوان فرزندان و نسل پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله احترام گذاشته می‏شود، لازم است به کسانی که مادرشان سید است نیز احترام گذاشت؛ اگرچه از نظر فقهی، به آنها خمس تعلق نمی‌گیرد.

۲. «وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ»؛ پیغمبر علاوه بر دختران و دیگر زنان خویشاوند خود، نُه زن داشت و در قرآن نیز لفظ جمع آورده شده است و این نشان می‏دهد که از میان زنان هر تعدادی که شرایط را داشته باشند باید ببرد و اگر صد تا زن هم از اهل‏بیت او حساب می‏شدند، باید ببرد [و این جمع آوردن، نکته دارد].

با وجود این که در آیه، لفظ جمع آمده، اما پیغمبر فقط زهراسلام‌الله‌علیها را برده یا باید بگوییم پیغمبرصلی‌الله‌علیه وآله خلاف امر خدا کارکرده (نعوذ باللَّه) که خداوند جمع خواسته و گفته زنهایت را باید ببری، ولی پیغمبر نافرمانی کرد و یکی را برد و این که اصلاً در شأن پیغمبر نیست یا این که بگوییم مراد آیه زنانی بود که از اهل‏بیت بودند و زن، شخصیت حقوقی پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله به حساب می‏آید؛ از این رو، پیغمبر فقط زهراسلام‌الله‌علیها را برد؛ چون فقط او جزء اهل‏بیتش حساب می‏شد و حتی اگر خدیجه هم با آن همه مقام و منزلت که ام‏المؤمنین است، زنده بود، او را با خودش نمی‏برد!

بنابراین، عبارت «نساءونا» به صورت جمع است؛ اما پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله تنها یک نفر و آن هم حضرت فاطمه‌سلام‌الله‌علیها را برای مباهله همراه خود برد و این نشان می‏دهد که از میان خویشاوندان پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله از جنس زن، تنها یک زن همراه او بود که جزء اهل‏بیت پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله بود و اگر دیگری هم بود، به مقتضای لفظ جمع، باید پیامبر او را با خودش می‏برد و به عبارت دیگر، این عمل پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله نشان می‏دهد که زنان پیامبر، جزء اهل‏بیت نمی‏باشند.

در پاسخ سؤال دیگر باید گفت که مقام پیامبر اسلامصلی‌الله‌علیه وآله، برتر از تمامی پیامبران گذشته است؛ زیرا او خاتم انبیاء و سید مرسلین است.

حال سؤال این است که چرا پیامبر، حضرت علی‏علیه السلام را با خود به مباهله برد؛ او نه جزء فرزندان پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله است و نه جزء زنان پیامبر، پس ناگزیر باید پیامبر او را جزء نفس خویش حساب کرده باشد (انفسنا)؛ یعنی علی‌علیه‌السلام نفس و جان پیامبر است و مقام پیامبرصلی‌الله‌علیه وآله از همه انبیا بالاتر است؛ پس مقام حضرت علی‏علیه السلام نیز از همه انبیا بالاتر می‏باشد.

در روایات درباره امام علی‏علیه السلام می‏خوانیم که پیامبر به او فرمود: «لحمک من لحمی و دمک من دمی و الایمان مخالط لحمک و دمک کما خالط لحمی و دمی؛ گوشت تو از گوشت من و خون تو از خون من است و ایمان با گوشت و خون تو آمیخته شده، همان گونه که با گوشت و خون من آمیخته شده است» و تنها فرقی که من و تو داریم؛ این است که من پیغمبرم و تو پیغمبر نیستی. اگر چه خلقت جسمی امامان‏علیهم‌السلام بعد از پیامبران بوده، اما خلقت نور آنها، قبل از آفرینش پیامبران بوده است؛ «خلقکم اللَّه انواراً و جعلکم بعرشه محدقین»۳. اول و آخر و وسط عالم، اهل‌بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام بوده‏اند.

یکی از دلایل این که مقام پیامبر از انبیا دیگر بالاتر است، این است که او زحمات همه را تکمیل کرد و دلیل این که ولایت، این قدر مهم است، این است که حتی زحمت پیغمبرصلی‌الله‌علیه وآله را علی‌علیه‌السلام تکمیل کرد؛ «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی»۴.

آیا مقام حضرت زهرا‌سلام‌الله‌علیها از مقام حضرت مریم نیز بالاتر است؟

بدون شک چنین است. در روایتی از پیامبر اکرم‏صلی‌الله‌علیه وآله می‏خوانیم: «یا بُنَیَّةَ الا ترَضینَ اَن تکونی سیدة نساء العالمین؟ قالت: یا ابة فاَینَ مریم بنتُ عمران؟ قال‏صلی الله علیه وآله: تلک سیدة نساء عالمها...۵؛ پیامبر به حضرت زهرا‌سلام‌الله‌علیها فرمود: آیا راضی هستی که سیدة زنان جهان باشی؟ حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها عرض کرد: ای پدر! پس مریم چه؟ حضرت فرمود: او سیدة زنان زمان خود بود...».

باید توجه داشت که عالمین، جمع است (نه مفرد و نه تثنیه)، پس شامل همة جهان‏های قبل از ما و بعد از ما و اعم از جهان مادی - برزخی و آخرت می‏شود. اگر فضیلت ذاتی حضرت مریم‌ سلام‌الله‌علیها این بود که مادر حضرت عیسی‌علیه‌السلام شد، فضیلت ذاتی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها این است که هم دختر نبوت بود و هم همسر ولایت و هم مادر امامان و اگر فضیلت عرضی مریم سلام‌الله‌علیها این بود که در راه دین عیسی‌‌علیه‌السلام زحمت کشید، فضیلت عرضی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها دفاع از دین خاتم انبیا و دفاع از ولایت و آیة «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» است؛ تا جایی که در راه این دفاع، به مقام شهادت نایل گشت؛ البته در این مقام، بحث فراوان است و آن را به مقام خود وامی‏گذاریم.

علیرضا مستشاری

پی نوشت:

۱. طبرسی، مجمع البیان، ج ۲، ص ۳۰۸.

۲. آل عمران، آیة ۶۱.

۳. زیارت جامعه کبیره.

۴. مائده، آیة ۳.

۵. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۳، ص ۱۰۵ ؛ جمال الدین محمد بن یوسف زرندی الحنفی، نظم درر المسمطین، مطبعة الامام المیرالمؤمنین، ص ۱۷۹.