طرح مارشال برای خاورمیانه

موجی از انقلاب ها که دو سال پیش جهان عرب را درنوردید از درخواست برای آزادی, نان و عدالت اجتماعی نشأت گرفته بود گرچه این انقلاب ها دیکتاتورها را سرنگون و جوامع را دگرگون کردند, اما اهداف اصلی انقلاب دست نیافتنی باقی ماندند درحقیقت, چالش های اقتصادی که کشورهای عربی با آن رو به رو هستند, افزایش یافته و به شدت بر چشم انداز سیاسی این کشورها سایه افکنده اند

موجی از انقلاب‌ها که دو سال پیش جهان عرب را درنوردید از درخواست برای آزادی، نان و عدالت اجتماعی نشأت گرفته بود. گرچه این انقلاب‌ها دیکتاتورها را سرنگون و جوامع را دگرگون کردند، اما اهداف اصلی انقلاب دست نیافتنی باقی ماندند. درحقیقت، چالش‌های اقتصادی که کشورهای عربی با آن رو به رو هستند، افزایش یافته و به شدت بر چشم‌انداز سیاسی این کشورها سایه افکنده‌اند.

در تونس و مصر بیکاری نزدیک به دو برابر شده و سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در سراسر جهان عرب ازمیان رفته است. درآمدهای صنعت توریسم درحال کاهش است و چالش‌های مالی همچنان قابل توجه هستند. با وجود این، در سیاست‌گذاری‌ها اولویت اقتصاد در نظر گرفته نشده است.

برای مثال، کسری بودجه مصر در سال جاری از ۱۱ درصد تولید ناخالص داخلی فراتر خواهد رفت. اما رهبران این کشور شرایط مورد نیاز برای دریافت وام از صندوق بین‌المللی پول را اجرا نمی‌کنند. کاهش یارانه سوخت توسط دولت در سال گذشته با اصلاحات دیگر همراه نشد و اندکی پس از آنکه محمد مرسی، رییس‌جمهور به تازگی سرنگون شده مصر، افزایش مالیات‌ها را اعلام کرد، اعمال این افزایش به تاخیر افتاد.

تقریبا همه بازیگران سیاسی مصر، مانند دیگر کشورهای عربی درحال گذار، نیاز به اصلاحات اقتصادی را درک کرده‌اند. اما ظاهرا نه شهروندان و نه سیاست‌گذاران نمی‌خواهند هزینه‌های سیاسی و اجتماعی آن را تحمل کنند. در فضای سیاسی نامطمئن و بحث‌برانگیزی که در آن هر روز بحران تازه‌ای سربرمی‌آورد، تاخیر مکرر اصلاحات اقتصادی تعجب‌آور نیست.

سیاستمداران می‌دانند که تثبیت اقتصاد کلان و همبستگی اجتماعی در کوتاه مدت ناممکن است. در کشوری همچون مصر که ۴۰ درصد از درآمد سرانه به غذا تخصیص می‌یابد، کاهش یارانه غذا و انرژی برای کاستن از فشار مالی مورد استقبال قرار نمی‌گیرد. بنابراین سیاست به تقویت بودجه عمومی محدود می‌شود. همزمان، این خطر وجود دارد که نسخه‌های محدود صندوق بین‌المللی پول بی‌ثباتی سیاسی را تشدید کند، زیرا شهروندان دیگر از آمدن به خیابان‌ها برای بیان نارضایتی‌شان ترسی ندارند.

بن‌بست فعلی در اصلاحات اقتصادی از مساله مهم‌تری حکایت دارد: اصلاح سیستم مالیاتی و یارانه‌ای بدون تعریف دوباره ضوابط اجتماعی امکان‌پذیر نیست. ضوابطی که برای مدت‌ها توزیع رفاه را با رضایت سیاسی معاوضه کرده است. اما در شرایطی که فقدان اطمینان اقتصادی و بیکاری بالا وجود دارد، چنین اقدامی برای هر سیاستمدار یا هر کشوری بسیار مخاطره‌آمیز است.

برای ایجاد فضای سیاسی مورد نیاز اصلاحات اقتصادی، رهبران کشورهای عربی باید معاهده رشد منطقه‌‌ای ‌(نوعی طرح مارشال‌) را امضا کنند. این کار سرمایه‌گذاری با هدف احیای فعالیت‌های اقتصادی را تسهیل می‌کند. درنتیجه زمانی که اقتصاد درحال رشد است، اصلاح برنامه یارانه‌‌ها آسان‌تر می‌شود.

علاوه براین، ایجاد بازارهای رقابتی برای اطمینان از رشد پایدار تولید ناخالص داخلی، ضروری است. برای رسیدن به این هدف، موانع تجاری منطقه‌ای که در جهان عرب حتی گسترده‌تر از آفریقای سیاه است، باید برطرف شوند. کشورهای عربی با توافق در مورد معاهده رشد، مجبورند برای کاستن از محدودیت‌های مبادلات اقتصادی فرا مرزی، سیستم یارانه‌ای خود را اصلاح کنند.

جهان عرب ابعاد منطقه‌ای این موفقیت را نادیده گرفته است. اما پیوند ضعیف منطقه‌ای پتانسیل رشد شرکت‌های کوچک را کاهش می‌دهد و آنها را به پشتیبانی دولت متکی می‌کند. گرچه رهبران عرب اغلب ترکیه را الگوی خود می‌دانند، اما به ندرت این مساله را می‌پذیرند که گذار این کشور از«مرد بیمار اروپا» به یکی از بازارهای نوظهور دارای رشد سریع جهان، بدون پیگیری همکاری‌های منطقه‌ای ممکن نبوده است.

این نوع همکاری به ویژه برای مصر و تونس، که در تلاشند نرخ بیکاری را کاهش دهند، بسیار مهم است. گرچه شرایط تونس مساعدتر به نظر می‌رسد، اما کمبود فلج‌کننده سرمایه‌گذاری، اصلاحات را از مسیر خود خارج خواهد کرد. در شرایطی که اروپا دچار بحران شده است، جریان سرمایه از سوی همسایگان عرب ثروتمند تونس راهگشای این کشور است.

علاوه براین، کشورهای عربی باید هزینه‌های توسعه را افزایش دهند. با توجه به اینکه بانک‌های توسعه موجود در این منطقه نتوانسته‌اند به عنوان وسیله‌ای برای هماهنگی و اجرای تعهد عمل کنند، یک موسسه جدید مانند بانک نوسازی و توسعه اروپا، برای مدیریت کمک‌های منطقه‌ای و تامین هزینه‌های اقتصادی‌ گذار، باید تاسیس شود. ابزارهای جدید سرمایه‌گذاری، همچون صندوق‌های ثروت و نظام مالی اسلامی می‌توانند در تامین سرمایه شرکت‌های نیازمند اعتبارات مشارکت کنند.

همزمان، کشورهای عربی باید از کمک‌های فعلی به طور موثر استفاده کنند. مدت‌ها است که دولت‌های عربی برای حل مشکلات، پول خود را هدر می‌دهند. کشورهای ثروتمند حوزه خلیج فارس به بخش خدمات همسایگان‌شان کمک مالی می‌کنند. طی دو سال گذشته، عربستان سعودی بیش از ۳ میلیارد دلار به یمن کمک کرده است. قطر از سال ۲۰۱۱ تاکنون ۵ میلیارد دلار به مصر پول داده و متعهد شده است ۳ میلیارد دلار دیگر نیز به این کشور کمک کند. امارات متحده عربی نیز به تازگی کمک ۵/۲ میلیارد دلاری به بحرین اختصاص داده است. اما این کمک‌های غیرمشروط تنها اصلاحات را به تاخیر می‌اندازد، زیرا محدودیت بودجه را کاهش می‌دهد که این مساله به نوبه خود از فشار بر سیاست‌گذاران می‌کاهد و مخاطرات اخلاقی ایجاد می‌کند.

بهار عربی گسل‌هایی را که در کشورهای عربی و کل منطقه وجود دارد، نمایان کرده است. بهار عربی خواستار تعریف دوباره رابطه بین شهروندان و دولت‌ها و همچنین رابطه بین کشورهای عربی است. علاوه بر همه اینها، دیگر نباید کشورهای عربی را به اعطاکننده و دریافت‌کننده یا غنی از منابع و فقیر در منابع تقسیم کرد. به نفع کل منطقه است که در احیای اقتصادی همسایگان‌شان مشارکت و گذار سیاسی آنها را تسهیل کنند.

مترجم: رفیعه هراتی