معنایی که در دسترس نیست

نظریه گفتمان(discourse) با نقش معنادار رفتارها و ایده‌های اجتماعی در زندگی سیاسی سروکار دارد. این نظریه به تحلیل شیوه‌ای می‌پردازد که طی آن سیستم‌های معانی یا گفتمان‌ها فهم مردم از نقش خود در جامعه را شکل می‌دهند و بر فعالیت‌های سیاسی آنان تأثیر می‌گذارند.

نظریه گفتمان از علوم تفسیری مانند هرمنوتیک، پدیدارشناسی، ساختارگرایی و شالوده‌شکنی الهام می‌گیرد. ساختارگرایی مؤید این آموزه بود که سوژه‌های انسانی حامل معانی ساخت‌های فرهنگی و اجتماعی‌اند. ساخت‌هایی که دارای تاریخ و زمان نیستند، بلکه در فضای منجمد و متعین به سر می‌برند.

نظریه گفتمان از ساختارگرایی مشتق شده از این جهت که به معنا نظر دارد ولی نه معنایی فرا رونده (استعلایی)، بلکه معنایی که خاستگاهش درون ساخت‌هاست و افراد در قید و بند این روابط و معانی ساختاری هستند.

گفتمان بافتاری (texture) مملو از معناست که فرد در آن قرار می‌گیرد و هویت کسب می‌کند. گفتمان در عین حال نه شکلی مثالی است و نه زمانمند است که از تاریخی برخوردار باشد. وجه غیرتاریخی و روش‌شناسی «همزمانی»، روش تحلیل گفتمان را با ساختارگرایی همراه و همنشین کرده است.

چیزی که از روش هرمنوتیک برای نظریه گفتمان به ارث ماند، تأکید بر تفسیر کردن و در واقع کشف رمز بود.

از منظر هرمنوتیکال در عرصه اجتماعی و فرهنگی، ما با مجموعه‌ای از نشانه‌ها سروکار داریم که دائماً نیازمند تفسیر شدن و فهمیده شدن هستند. از این‌رو واقعیت بشری قبل از هر چیز از نشانه‌هایی ساخته شده که کشف رمز آنها تمامی‌ناپذیر است.

در باب تأثیر پدیدار‌شناسی بر نظریه گفتمان شاید بتوان گفت که این تأثیر به وسیله مارتین هایدگر در این نظریه وارد شده است. از نظر هایدگر دنیا همیشه مفصل‌بندی شده است. موجود انسانی همیشه دنیا را مفصل بندی (articulation) می‌کند.

انسان به‌زعم وی «آنجا بود» است، «بودنی» در یک موقعیت و شرایط اجتماعی خاص، وجودی پرتاب شده به درون شرایط اجتماعی خاص، موقعیتی که بشدت بر «بودن» وی تأثیر می‌گذارد و سراسر وجود وی را سامان می‌بخشد.

این شرایط اجتماعی یا موقعیت وجودی آگاهی وی را شکل می‌دهد و همه چیز را برای وی معنادار می کند، نه معنای ذاتی و ابدی بلکه معنای درون گفتمانی. بنا به نظر هایدگر ما صدای خالی نمی‌شنویم بلکه از همان اول به دلیل بودن ما در گفتمانی خاص، به صورت پیشاپیش مفاهیم یا معنی را می‌شنویم. یعنی «موقعیت» همه چیز را برای ما معنادار می‌کند.

نظریه گفتمان از شالوده‌شکنی این را آموخت که، هویت‌ها نه ناب و خالص بلکه سراسر وجهی «ارتباطی» دارند. معنا در این بین دائماً به تعویق می‌افتد و معنای کامل هیچگاه در دسترس نیست و دائماً از تثبیت شدن می‌گریزد.

دریدا مبدع شالوده‌شکنی، در مخالفت با تفکر جوهر گرا که بر تثبیت هویت در برابر بازی تفاوت‌ها تأکید می‌کند، اینطور استدلال می‌کند که انسداد یا تثبیت قطعی معنا غیر ممکن است. از این‌رو تحت تأثیر آموزه‌های شالوده‌شکنی، در نظریه گفتمان هم اعتقاد بر این است که یک گفتمان قابل تثبیت همیشگی نیست بلکه عرصه‌ای از دال‌هاست که همیشه در حال تولید و بازتولید شدن‌اند و همواره عناصری حتی از گفتمان‌های مخالف را هم اخذ و در خود هضم می کنند.

گفتمان توسط اندیشمندان موسوم به پسامدرن مثل میشل فوکو و لیوتار، بودریار، لاکلائو و موفه و... ترویج داده‌ شد. عمدتاً گفتمان نظریه‌ای بود در برابر مفهوم «ایدئولوژی» و به نوعی قصد عبور از صدق و کذب گرایی نهفته در مفهوم ایدئولوژی را در سر می‌پروراند. به زعم تحلیلگران گفتمان، ایدئولوژی ابزار تحلیلی مفیدی برای فهم کنش انسانی نیست.

در نظریه گفتمان دوانگاری حوزه عمومی/خصوصی بی‌معناست. تحت تأثیر آموزه‌های گرامشی و التوسر هر کنش فردی درواقع کنشی گفتمانی است. گفتمان یک فضای تنفسی را می سازد، یک بافت ویژه ای از قدرت که به شبکه روابط انسانی و اجتماعی شکل می‌بخشد.کنش گفتمانی عمل تولید معنا است. از آن جا که تمام عمل‌های اجتماعی حاوی معناست، تمام اعمال سویه‌ای گفتمانی دارند.

یک گفتمان می تواند از عناصر متفاوت و یا شاید متناقض تشکیل شده باشد ولی در یک صورتبندی گفتمانی همه این عناصر در کنار یکدیگر مفصل‌بندی می‌شوند تا هویتی جدید را تشکیل دهند. گفتمان‌ها پدیداری ذاتی و ضروری نیستند، بلکه بخاطر اینکه دارای زمینه‌ای اجتماعی‌اند نحوه پیدایش آنها، پیشامدی و اقتضائی است. از منظر گفتمانی دال و مدلول همواره شناورند، به واسطه یک نیروی بیرونی، دال اعظم در مرکزیت قرار می‌گیرد و در پیرامون آن زنجیره‌ای از دال‌ها به گردش درمی‌آید.

گفتمان‌ها فراتر از اینکه زبانی را برای صحبت‌کردن درباره پدیده‌ها فراهم سازند، برخی از راه‌های بودن در جهان و فهم آن را میسر می‌سازند.