آواز کشتگان

نگاهی به کتاب «تاریخ سخت کشی», عباسقلی غفاری فرد

عنوان تاریخ سخت‌کشی و فهرست: بریدن اندام، پوست‌کندن، سوزانیدن و کباب‌کردن، پاره پاره‌کردن، زنده به گور‌کردن، زیر تازیانه و چوب کشتن و خرد‌کردن سر با گرز، خفه‌کردن، بستن به دم اسب و شقه‌کردن از طریق بستن به درخت، در دیگ جوشان انداختن و در نمد پیچیدن، جوال دوز بر زبان زدن، در پوست خام گذاشتن و... هر مخاطبی را برای خواندن کتاب وسوسه می‌کند.

این وسوسه زمانی قوت می‌گیرد که توجه ما به ابعادی ویژه از حکمرانی و سیاست، که معمولا پنهان شده؛ در قالب هولناکی و اضطراب سخت‌کشی جلب می‌شود. انتشار کتاب تاریخ سخت‌کشی تالیف عباسقلی غفاری‌فرد روشن‌کننده ابعاد زندگی سیاسی، انحطاط اخلاقی و منش داوری در دوره‌هایی از تاریخ حکمرانی است درخصوص روش پژوهشی این اثر نکاتی وجود دارد که طی این نوشته به صورت مختصر به آنها می‌پردازم.

کیفیت پژوهشی این کتاب برای شناخت مجازات‌ها و انتقام‌جویی‌های سیاسی تکان‌دهنده‌ای که نزد حاکمان و دولت‌ها در دوره‌های مختلف تاریخی معمول بوده، از لحاظ نمونه‌های مطرح شده در فصل‌های مختلف کتاب به دلیل قساوت فیزیکی بی‌اندازه‌ای که در آنها دیده می‌شود و رنج تدریجی که بر قربانیان وارد کرده، مخاطب را دچار حیرت می‌کند، ضمن آنکه دقت در تغییر شیوه‌ها می‌تواند بیانگر نوع استبداد رایج در هر زمان، جنس حکمرانی پادشاهان هر سلسله تاریخی و پسرفت یا پیشرفت زندگی اجتماعی مردم باشد.

پیرامون روش‌های مختلف سخت‌کشی در کشور ما (یا در کشور‌های اسلامی) تا آنجا که بررسی‌های نگارنده نشان می‌دهد، پیش از این کتابی با موضوع تحقیقی مشابه‌ که به‌صورت خاص در این زمینه، توسط محقق ایرانی گردآوری شده باشد، نبوده، منابع صلاحیت‌داری که در این موضوع محل مراجعه‌ بودند، آرشیو کتابخانه ملی و کتابخانه مجلس است که قاعدتا اگر کتاب تالیفی مستقلی در این زمینه منتشر شده باشد باید در این آرشیو در دسترس باشد، البته همان‌طور که مولف کتاب نیز در بخش کتاب‌شناسی آورده، منابع مختلفی وجود دارد که به صورت پراکنده یا در فصلی به این موضوع پرداخته‌اند و یا طی شرح زندگی شخصیتی تاریخی مواردی از این دست را نیز شرح داده‌اند، این کتاب جدای از جنبه‌های پندآموز آن برای عموم مخاطبان، برای جامعه‌شناسان تاریخی و محققان علوم رفتاری که درخصوص ریشه‌های بعضی رفتار‌ها در جوامع بسته تحقیق می‌کنند، راهگشا است.

- بررسی کتاب تاریخ سخت‌کشی از دریچه بعضی نواقص تالیفی و کاستی‌هایی که در تدوین فصل‌ها به چشم می‌آید نیز به جهت تاثیری که می‌تواند بر قضاوت مخاطبان عام در تحلیل و ارزیابی روش حکمرانی پادشاهان و حاکمان سلسله‌های مختلف داشته باشد، اهمیت ویژه‌ای دارد، با در نظر گرفتن این موضوع پیرامون بعضی نواقص تالیفی کتاب به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

۱) اکثر روایت‌های تاریخی درج شده در این کتاب مربوط به دولت‌های صفویه و افشاریه است. به سخت‌کشی‌های رایج در بعضی دولت‌ها مانند‌: زندیه، قاجار، پهلوی و یا دولت‌های کوچک‌تر از جمله: طاهریان، صفاریان، آل بویه، سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان اشاره‌ای نشده یا مختصر اشاره‌ای شده که روشن‌کننده ابعاد تاریخی تحول نوع سخت‌کشی در کشور ما (یا کشور‌های اسلامی) و دلایل آن نیست. ضمن آنکه مولف در پرداختن به انواع سخت‌کشی پیش از ورود اسلام به ایران نیز تنها به آوردن نمونه سخت‌کشی در بعضی سلسله‌های پادشاهی قناعت کرده، این موضوع موجب شده مخاطب دچار این شائبه شود که در این دولت‌ها سخت‌کشی کنار گذاشته شده یا کمتر توسط حاکمان مورد استفاده است.

- به سه صورت می‌توان ارزش پژوهشی کتاب سخت‌کشی را درخصوص نحوه جمع‌آوری روایت‌ها مورد بررسی قرار داد:

- کتاب را تلاشی برای روشن کردن نمونه‌های سخت‌کشی در ایران بدانیم که در آن صورت ضمن وارد بودن نقدی که در بخش قبل به آن اشاره شد (درخصوص پرداخته نشدن به بعضی دوره‌های تاریخی)، نمونه‌هایی که مولف از سخت‌کشی در دوره پادشاهی روم باستان، دوره سکا‌ها، امپراتوری عثمانی، و دوره اموی و عباسی در کشور‌های حوزه ریاض و عراق عرب آورده بهتر است، از این مجموعه خارج شوند.

- محتویات کتاب را پژوهشی پیرامون سخت‌کشی در محدوده کشور‌های اسلامی شامل بخش‌هایی از امپراتوری روم، امپراتوری عثمانی و ایران بدانیم که در آن صورت نیز اولا به نظر می‌آید که مولف از دوره‌های تاریخی بسیاری در بررسی انواع سخت‌کشی با بی‌توجهی گذشته باشد، ضمن آنکه بعضی روایت‌های تاریخی که از کشور‌های اروپایی و مسیحی در مورد سخت‌کشی آورده شده در محدوده این اثر پژوهشی نمی‌گنجد.

- اگر حوزه پژوهش انواع سخت‌کشی را قاره‌های اروپا، آسیا و بخشی از افریقا بدانیم، مهم‌ترین نقص کتاب ناگفته ‌ماندن انواع سخت‌کشی در دوره‌های مختلف تاریخی و دولت‌های مختلف و سیر تحول آن در بخش‌های مختلف قاره است که قاعدتا نیاز به پژوهش و تحقیقی وسیع‌تر دارد. نگارنده شخصا ترجیح می‌دهد، کتاب سخت‌کشی را اثری پژوهشی پیرامون تاریخ سخت‌کشی در ایران ببیند.

۲) نقص دیگری که در تالیف کتاب سخت‌کشی دیده می‌شود، اصرار محقق در شرح حال بعضی شخصیت‌ها، اصل و نسب و حواشی زندگی ایشان است، که بعضا مخاطب را در یافتن خط فکری منسجم برای تحلیل روند تحول انواع سخت‌کشی، دلایل تاریخی و جامعه‌شناسی آن دچار تشتت و کسالت می‌کند، ضمن آنکه شرح ریشه‌ها و انگیزه‌های خاص سخت کشته شدن بعضی افراد، در کتابی که سخت‌کشی به عنوان یک رفتار عام اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته، جا نمی‌گیرد. روشن است با توجه به موضوع کتاب که پژوهشی پیرامون انواع سخت‌کشی است، بهتر بود مولف توجه خود را معطوف به ذکر و تحلیل انواع این پدیده رفتاری می‌کرد، تشریح دلایل تمایل دولتمردان در دوره‌های مختلف به نوع‌های دیگر سخت‌کشی و ذکر نمونه‌هایی با شرح جزییات سخت‌کشی به جای جزییات زندگی افراد در این پژوهش می‌توانست موثر‌تر باشد.

۳) مولف در بخش اول تا هشتم کتاب شرح مختصری را در مورد نوع و درجه سختی و رواج سخت‌کشی مدنظرش آورده که اتفاقا در روشن شدن دلایل وقوع این پدیده و تاثیرش بر مردم بسیار راهگشاست، اما معلوم نیست به چه دلیل از بخش نهم به بعد از آوردن همین شرح مختصر نیز صرف‌نظر کرده است. تدوین کتاب سخت‌کشی نیز از نظر نگارنده دارای اشکالاتی است که اشاره به آن می‌تواند راهگشا باشد:

۱) نویسنده کتاب در تالیف کل کتاب مبنای تقسیم‌بندی را بر نوع سخت‌کشی گذاشته است اما در هر بخش مبنای تقدم و تاخر تاریخی روایت‌ها مشخص نیست که این موضوع باعث ایجاد گسست‌هایی در خواندن کتاب و از دست رفتن امکان مطابقت ‌دادن دوره‌های مختلف تاریخی به جهت تغییر نوع سخت‌کشی و اصرار حاکمان بر انواع مختلف سخت‌کشی شده است.

۲) محقق در تدوین انواع سخت‌کشی ظاهرا هیچ روش مشخصی را در نظر نداشته و صرفا بر اساس تصادف دست به تنظیم روایت‌های گردآوری شده در کتاب زده است، برای مثال مشخص نیست چرا نوع بریدن اندام‌ها در ابتدای کتاب آمده و نوع در دیگ جوشاندن و در نمد پیچیدن در بخش‌های انتهایی کتاب آمده است.

در پایان این نوشته مختصر باید مجددا اشاره کنم، پرداختن به موضوعات مناقشه برانگیزی مانند سخت‌کشی قطعا با محدودیت‌هایی همراه است که نیاز به از خود گذشتگی محقق، سخت‌کوشی و نکته‌سنجی وی دارد، از سویی نبود منابع مستقلی که مشخصا به موضوعاتی از این دست پرداخته باشند نیز به سختی انجام چنین پژوهشی اضافه می‌کند، از این نظرتلاش دکتر غفاری‌فرد در تالیف این کتاب جای تقدیر دارد.

داریوش معمار