سفر در ادبیات جهان

سفر یکی از مهمترین ابزار شناخت فرهنگ و ادبیات ملل مختلف است در قلمرو ادبیات, از هومر تا به امروز سفر صورت های مختلفی به خود گرفته است

سفر یکی از مهمترین ابزار شناخت فرهنگ و ادبیات ملل مختلف است. در قلمرو ادبیات، از هومر تا به امروز سفر صورت های مختلفی به خود گرفته است. سفرهای تخیلی و واقعی، سفر به عالم درون و بیرون... که همه از بن مایه های اصلی مضمون های ادبیات به حساب می آیند. سفر یکی از ابعاد ناب تجربه بشری است، گوئی که خاک انسان با سفر سرشته شده است. اولین مسافر حضرت آدم است و اولین سفر هبوط حضرت آدم به عالم خاکی است.

پی یر لوئی، از نویسندگانی است که اکثر خلاقیت های ادبی خویش را مدیون مسافرتهایی است که در اواخر قرن نوزدهم و در اوایل قرن بیستم به مشرق زمین به ویژه در کشورهای اسلامی انجام داده است. شاید انگیزه اصلی این سفر پرماجرا، خلق آثار ادبی و از ورای آن به تصویر کشیدن آداب و سنن و فرهنگ مردمی است که کاملاً برای او تازگی دارد. سفر در آثار او و سایر نویسندگانی که از طریق سفرنامه سهمی در غنای ادبیات دارند، تنها به خاطر پربار بودن مدنظر نیست، بلکه یکی از عواملی است که ادبیات و فرهنگ های ملل جهان را به هم نزدیک می کند. سفرنامه ها، نه تنها تصویری از جنبه های مردم سرزمین مورد نظر ارائه می دهند و اطلاعات زیادی از حیث اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در اختیار خوانندگان قرار می دهند، بلکه به لحاظ بلاغت و کاربرد ویژه زبان به عنوان آثار برجسته ادبی نیز محسوب می شوند و از این طریق یک رابطه بینامتنی در میان ادبیات های ملل جهان ایجاد می کنند.

سالک سلوکش را با زیارت و سفر آغاز می کند. و از جهان تصورات به جهان حقیقت می رسد. در این سیر و سفر، ریاضت و ترک لذات درون را صیقل می دهد و شخصیت وی را چنان دگرگون می سازد که شایستگی ورود به سرزمین روحانی و قرب معبود خود را دارا می شود. از نمونه های این سفرنامه های روحانی کتاب «سیرو سلوک سالک» اثر جان باینین و یا «منطق الطیر» شیخ فریدالدین عطار و داستان «قصه غربت غریبه» شیخ شهاب الدین سهروردی و یا «سیرالعباد الی المعاد» حکیم سنایی را می توان نام برد که اهداف همه آنها سفر به سوی سرزمین موعود و رسیدن به حق است. ملاصدرا در کتاب اول «اسفار اربعه» سفر را از خلق آغاز می کند و به خدا می رود.

یکی دیگر از اهداف سفر در ادبیات پیمودن صحنه های گوناگون و کسب تجربیات زندگی در بعد فلسفی برای نیل به خوشبختی است. داستان «راسولا»، شاهزاده ابی سینی، اثر ساموئل جانسون، از جمله این رمان ها است. آغاز سفر در این رمان، مانند رمانهای مونتسکیو و ولتر، آغاز توصیف های منتقدانه از صحنه های غریب و غیربومی است که قهرمانان داستان و هم چنین خوانندگان رمان را به تفکر و تفحص در خصوص دنیایی که در آن زیست می کنند سوق می دهد. تفکر در خصوص گوناگونی و تنوع در زیستن، فواید و مضرات تنهایی، حسن و قبح جوامع مدنی و به طور کلی تفکر در باب هر آنچه مربوط به رفتار اجتماعی و نوع زندگی است.

در رمانهای آرمان گرا، سفر نوعی گریز از جامعه متمدن و تصنعی است. نمونه بارز این تفکر در رمان «سفر به آفریقا» و «هندشرقی و غربی» اثر موکه، و رمان «اسپکتتور» اثر استیل دیده می شود. که در آنها به وصف خوبی ها و نیکویی فطری و ذاتی انسان غیرمتمدن و ذم نتایج تربیت ناپسند انسان متمدن پرداخته شده است. این رمانها، که به واقع در ردیف اسطوره های ادبی شناخته شده اند، مبنا و موضوع بسیاری از رمانها، اشعار، افسانه ها و نمایشنامه های آن عصر محسوب می شوند.

از بهترین نمونه های تأثیر عقاید فلسفی بر کاربرد موضوع سفر در ادبیات را می توان در «سفرهای گالیور»، اثر جاناتان سویفت، مشاهده کرد. سویفت، با روانه کردن گالیور به سرزمین های آدم کوچولوها، غول ها و اسبهای خردمند، نقاط ضعف در فطرت انسان و جامعه را مطرح می کند و با زبان طنز از انسانها می خواهد که با استفاده از عقل و خرد خود بر آنها فایق آیند.

در میان رمانهای ویرجینیا وولف داستان «به سوی فانوس دریایی» که داستانی رویایی و شهودی و متفاوت از سایر آثار اوست حکایت یک سفر است از ساحل به سوی فانوس دریایی و فانوس دریایی سمبلی از نور و روشنایی است.

نویسندگانی که از پس زمینه سفر برای اهداف انعکاس افکار و عقاید زمانه، خود استفاده کردند می توان از جوزف کنراد و جیمز جویس نام برد. دو اثر «قلب تاریکی» و «جوانی» اثر کنراد از بهترین نمونه های انعکاس تفکر بدبینانه آمیخته با فلسفه رواقیون رایج در دهه های اول قرن بیستم در انگلیس می باشند. سفر در قلب تاریکی دست کم به دو معنی قابل تفسیر است: سفر به قاره آفریقا، که از منظر اروپائیان مدعی تمدن ، نماد تاریکی و جهل و عقب ماندگی است و سفر به اعماق تاریکی ها و بدی های درون قلب انسان، انسان اروپایی استعمارگری که به تمدن صنعتی و علمی خود می بالد ولی در بند سطحی نگری و مصنوعات خود اسیر شده است و در این راه نسبت به همنوعان خود ترحمی احساس نمی کند و آنها را قربانی مادی گرایی خود می کند. رمان دیگر «جوانی» شرح سفر دریایی عده ای ملوان از همه جا رانده ای است که می خواهند خود را به شرق یا خاوردور برسانند. شگفت آن که اثبات مقام والای انسان پیام این داستان است، همان پیامی که «اودیسه» هومر قصد انتقال آن را در دوره باستان داشت.

ژرار دونروال، نویسنده نیمه اول قرن نوزدهم فرانسه، با انتشار «مسافرت به شرق»، بدعتی در انواع ادبی این قرن به وجود آورد. در عصر وی سفر در ادبیات چهره تازه ای به خود گرفته و آثار چندی نیز در این زمینه منتشر شده بود. نروال که تحت تأثیر نویسندگان آلمانی و انگلیسی بود و آثار متعددی در ارتباط با سیر و سیاحت نویسندگان مطالعه کرده بود، سفرنامه نویسی محض را از حالت یکنواخت خارج کرد و بانی نوع جدیدی شد که توانست جایگاه ویژه ای در ادبیات بیابد.

در ادبیات جهان چه شرق و چه غرب، قدیم و یا متأخر، به آثار متعددی برمی خوریم که طرح ومحور اصلی داستان را «سفر دریایی» شکل می دهد. بخشی از این آثار، در شمار مشهورترین آثار ادبی محسو ب می شوند. از حماسه های باستانی همچون اودیسه هومر، انه اید ویرژیل گرفته تا رمانهای ادوار متأخر همچون رابینسون کروزوئه دفو، سفرهای گالیور، جزیره گنج استیونس، سفر به دور دنیا در هشتاد روز، بیست هزار فرسنگ زیر دریاهای ژول ورن را می توان نام برد.

گذری بر مجموعه ادبیات داستانی جهان نشان می دهد که «سفر» حادثه اصلی بیشتر داستانها و رمانهاست. در رمانهای خیالی معمولاً در طول سفر برای قهرمانان داستان اتفاق می افتد. از جمله رمانهای خیالی می توان از «آلیس در سرزمین عجایب» اثر لوییس کارول را نام برد. داستانهای علمی با رمانهای ژول ورن از جمله سفر به مرکز زمین، رواج یافت.

اچ، جی.ولز، آرتورسی گلارک وایزاک آسیموف نیز داستانهای فضایی- خیالی نگاشتند که حادثه اصلی داستان معمولاً سفر بود.

از جمله داستانهایی که پیش گویی آینده و سفر ذهن به دنیای نیامده است کتاب «اگر خورشید بمیرد»، اوریانا فالاچی نویسنده ایتالیایی است.

هرچه به قرن بیستم نزدیک تر می شویم انعکاس افکار شخصی نویسندگان در آثارشان بیشتر می شود و سفرهای مطرح شده در این ادبیات بیشتر جنبه درون گرایانه می یابد.

سرودهای منظوم، لطف و جاذبه ای دارد که نمی توان از آن در چنین مقامی چشم پوشید. سعدی عاشق که جهان آن روزگار را در نوردیده است، می گوید: «بسیار سفر باید تا پخته شود خامی».

دیوان سعدی آکنده از نشانه های تجربی سفر است. گلستانش رنگ و بوی سفر دارد، بوستانش سرشار از تجربه های سفر است و غزل هایش سرشار از حال و هوای سفر است.

حافظ بزرگوار که پرهیز از سفر جسمانی داشت، در وطن مألوف سروده:

به یاد یار و دیار آن چنان بگریم زار

که از جهان ره و رسم سفر براندازم

آثار منثور نیز شرح سفرهاست، چه در آفاق و چه در انفس.

با مطالعه شعر «مسافر» از سهراب سپهری، احتمالاً می توان به این نتیجه رسید که مقصد شاعر در سفر رویایی اش بازگشت به جایی است که از آن دورافتاده است. او بهشت گمشده ای را آرزو می کند که زمانی وجود داشت و اکنون دیگر نیست. سپهری این نکته را در پایان شعر خود به گونه زیر بیان می کند:

و اتفاق وجود مرا کنار درخت

بدل کنید به یک ارتباط گمشده پاک

اگر جلال الدین محمد بلخی، هفتصد سال پیش در آغاز مثنوی گفته بود:

«هر کسی کو دور ماند از اصل خویش

بازجوید روزگار وصل خویش»

مشابه همان سخن را از زبان سپهری به گونه ای دیگر می شنویم.

سفر مخاطراتی به همراه دارد و حوادث پیش بینی نشده ای در آن رخ می دهد لیکن این امر مسافران واقعی و قهرمانان آثار ادبی را از سفر باز نمی دارد:

بنابراین می توان چنین استنباط کرد که نویسندگان و شاعران ملل مختلف از موضوع سفر برای انتقال پیام های خود به خوانندگان استفاده می کنند. بعضی به جنبه نمادین آن پرداخته، عده ای به سفر رنگ و بوی عارفانه داده و عده ای هم برای اصلاح و راهنمایی مردم... پس سفر در ادبیات همیشه دریچه های تازه ای را به روی انسانها گشوده است. مخاطب ولو برای مدتی کوتاه توانسته اند از این دریچه ها برای ارضای حس کنجکاوی و تنوع طلبی خود استفاده کنند و از واقعیات یکنواخت و خسته کننده روزمره فاصله بگیرند و به تخیل خود این امکان را بدهند که در دنیای مورد علاقه خود آزادانه به سیر و سفر بپردازند.

ناهید زندی پژوه

منابع:

۱- اسداللهی، الله شکر، نگاه پی یر لوتی به مشرق زمین. مجموعه مقالات دومین همایش ادبیات تطبیقی. تهران: دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه تهران .۱۳۸۲

۲- حامدی، گلناز. سفرهای تمثیلی در ادبیات عرفانی، مجموعه مقالات دومین همایش ادبیات تطبیقی. تهران: دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه تهران، .۱۳۸۲

۳- حسینی، مریم. سفر در داستانها. مجموعه مقالات دومین همایش ادبیات تطبیقی. تهران: دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه تهران، .۱۳۸۲

۴- حقیقی، منوچهر. نمونه های سفر در ادبیات انگلیس و آمریکا. پژوهش زبانهای خارجی. شماره ۱۲، بهار و تابستان .۱۳۸۱

۵- هاشمی، سیدمرتضی. سفرهای دریایی در ادبیات جهان. مجموعه مقالات دومین همایش ادبیات تطبیقی. تهران: دانشکده زبانهای خارجی دانشگاه تهران.، .۱۳۸۲