تازه‌های باستان‌شناسی دوره ماد

«نویافته‌های باستان‌شناسی دوره ماد در خارج از مرزهای کنونی ایران» عنوان سخنرانی‌ای بود که ۲۳ فروردین ۸۷، مایکل روف باستان‌شناس آلمانی به میزبانی «جامعه فرهنگی دانشجویان …

«نویافته‌های باستان‌شناسی دوره ماد در خارج از مرزهای کنونی ایران» عنوان سخنرانی‌ای بود که ۲۳ فروردین ۸۷، مایکل روف باستان‌شناس آلمانی به میزبانی «جامعه فرهنگی دانشجویان دانشکده ادبیات و علوم انسانی» در دانشگاه تهران ایراد کرد.

مایکل روف با تقسیم کردن منابع مطالعاتی این دوره به دو بخش منابع مکتوب و منابع باستان‌شناختی، سخنرانی خود را به معرفی داده‌های باستان‌شناسی دوره ماد اختصاص داد. او ابتدا به این امر اشاره کرد که در منابع اروپایی عموماً براساس دریافت‌هایی که از منابع مکتوب یونانی و وقایعی همچون نبرد مادها با لودیه در نزدیکی رود هالیس (قزل ایرماق کنونی) وجود داشته، قلمرو امپراتوری ماد از افغانستان کنونی تا مرکز آناتولی تصور می‌شده است و این امر تا زمان ما ادامه داشته اما الزاماً برابر با مدارک باستان‌شناسی نیست.

سپس مروری بر یافته‌های باستان‌شناسی مادها در درون مرزهای ایران کنونی نموده و آثار یافته شده از محوطه‌هایی همچون نوشیجان تپه ملایر، تپه گودین، باباجان تپه، بسطام آذربایجان، ازبکی ری و... به بحث و بررسی گذارد. روف بر این امر تاکید کرد که اطلاعات ما از حدود قلمرو مادها هنوز اندک است و پژوهشهای آینده بیش از این روشنگر خواهد بود.

وی مقر اصلی شکل‌گیری حکومت ماد را در همدان /هگمتانه، آتروپاتن/ آذربایجان و نواحی غربی ایران کنونی دانست و ذکر کرد، مادها از قبایل و طوایف مختلفی تشکیل شده بودند و در دنیای باستان شهرت زیادی داشته‌اند. چنانکه حتی در متن‌های یونانی همزمان با دوره هخامنشی یا بعد از آن، اصطلاحات «جنگ‌های مادی»، «داریوش مادی» یا «قانون مادی» بسیار به کار رفته است.

او با اشاره به کنفرانس «تداوم امپراتوری‌ها: آشور، ماد و هخامنشی» که در سال ۲۰۰۱ در شهر پادوای ایتالیا برگزار شد، به اصلاح نگرش بدبینانه برخی از پژوهشگران طی دهه‌های قبل، درباره انکار وجود مادها اشاره کرد و بر این نکته تأکید ورزید که اکنون دیگر چنین رویکردی پذیرفته نیست و امروزه محققان به وجوه گوناگون فرهنگ مادها اذعان دارند و باید برای حل مشکلات این دوره دست به بررسی‌ها و پژوهش‌های جدی و دقیقتری زد.

سپس روف، به معرفی کشفیات تازه باستان‌شناسی درباره امپراتوری ماد در خارج از مرزهای کنونی ایران پرداخت. وی به معرفی و بررسی چهار محوطه «تل قبه» (در عراق)، «تل هویوک» (در جنوب ترکیه)، «کرکنس داغ» (در ترکیه) و «الغ تپه» (در ترکمنستان) پرداخت. وی با توجه به نظر کاوشگران، تل قبه را دژ یا پاسگاهی مرزی میان دو دولت ماد و بابل نو دانست که بر سر راه‌های معروف خراسان بزرگ و جاده شاهی هخامنشی قرار داشته است. همچنین تل هویوک را که در جنوب ترکیه قرار دارد، دارای وضعیتی مشابه آثار به دست آمده از تل قبه دانست و احتمال داد در مقاطع متأخر تر دوره ماد و در زمان توسعه این امپراتوری ایجاد شده است.

این پژوهشگر با اشاره به کاوش‌های «جفری سامرز» در محوطه کرکنس داغ گفت که سامرز ابتدا این محوطه را «پتریا»ی (Pteria) مورد اشاره هردوت در دوره ماد معرفی کرد. اما تحقیقات بعدی نشان داد که این محوطه مربوط به دوره ماد نیست و دارای آثاری فریژی است.

آخرین محوطه معرفی شده دوره ماد، محوطه الغ تپه در جنوب ترکمنستان بود که هیاتی از باستان‌شناسان فرانسوی در آنجا کاوش کرده‌اند. یافته‌های این محوطه بویژه در بقایای معماری مشابهت زیادی با آثار مادی داخل ایران کنونی نظیر تپه نوشیجان ملایر، بسطام آذربایجان، تپه ازبکی، تپه گودین و تپه باباجان و همچنین تل قبه و تل هویوک دارد. نتایج آزمایش‌های کربن ۱۴ نیز قدمت این استقرارهای الغ تپه را مربوط به دوره یاز سه و دو یعنی سده هفتم پیش از میلاد و دوره ماد نشان می دهد.

حکومت ماد در خلال سالهای ۸۵۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد وجود داشته است. مادها قبایلی بودند که در برابر ظلم و جور فرمانروایی خونریز آشور متحد شدند و با اتحاد با حکومت بابل نو توانستند حکومت آشور را منقرض کنند. گستره اصلی حکومت ماد در مناطق غربی و شمال غربی ایران امروز، شرق ترکیه و بخش‌هایی از عراق بوده است که در زمان توسعه تا مناطق شمال شرقی ایران کنونی و جنوب ترکمنستان هم گسترش داشته است.

حکومت ماد به دست هخامنشیان برانداخته شد اما ساتراپی یا شهربانی ماد همچنان در دوره هخامنشی یکی از ساتراپی‌های بزرگ و قدرتمند به شمار می‌رفت که در دوره‌های اشکانی و ساسانی هم از مراکز مهم قدرت محسوب می‌شد.

محسن قاسمی شاد