دشمنی که همیشه در کمین است

اگر در همه دنیا یک دشمن به غایت کینه ای وجود داشته باشد که به هیچ وجه من الوجوهی نخواهد کوتاه بیاید و همچنان به دشمنی خودش ادامه داده باشد و ادامه هم بدهد, بی شک ابلیس است که از ابتدای خلقت آدمی, کینه او را به دل گرفت و تا همیشه هم این کینه و عداوت باقی خواهد ماند

اگر در همه دنیا یک دشمن به غایت کینه ای وجود داشته باشد که به هیچ وجه من الوجوهی نخواهد کوتاه بیاید و همچنان به دشمنی خودش ادامه داده باشد و ادامه هم بدهد، بی شک ابلیس است که از ابتدای خلقت آدمی، کینه او را به دل گرفت و تا همیشه هم این کینه و عداوت باقی خواهد ماند.

● نگاه شیطان به جنس انسان

به نظر ابلیس جنس انسان از ماده بی ارزشی آفریده شده (لجن و گل بدبو)؛ بنابراین قابلیت آن را ندارد که مورد اطاعت و سجده قرار گیرد: «قالَ یا إِبْلیسُ ما لَکَ أَلاّ تَکُونَ مَعَ السّاجِدینَ * قالَ لَمْ أَکُنْ ِلأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»؛ «(خداوند) فرمود: ای ابلیس! چرا با سجده ‏کنندگان نیستی؟ گفت: من هرگز برای بشری که او را از گل خشکیده ‏ای که از گل بدبویی گرفته شده است آفریده ‏ای، سجده نخواهم کرد.»(۱)

به نظر ابلیس آدم قابل تکریم و احترام و اطاعت نیست: «قالَ أَ رَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ َلأَحْتَنِکَنَّ ذُرّیَّتَهُ إِلاّ قَلیلاً»؛ «(سپس) گفت: به من بگو، این کسی را که بر من برتری داده‏ ای (به چه دلیل بوده است؟) اگر مرا تا روز قیامت زنده بگذاری، همه فرزندانش را جز عده کمی، گمراه و ریشه ‏کن خواهم ساخت»(۲) و به کینه ای که از وی در دل دارد، می کوشد او و فرزندانش را گمراه کند. از این رو با توجه به توانایی هایی که در اغواگری و فریب و وسوسه دارد، آدمی را به دام می اندازد و می کوشد تا بر پایه آن، بدبختی و شقاوت ابدی را نصیب انسان کند.

● لشکریان ابلیس

ابلیس برای هر صنفی و قشری از آدمیان دامی می‏ گسترد و شیوه خاصی به کار می ‏برد و بنابر تفاسیر و روایات، فریب‏ خوردگانی از جن و انس نیز به وی مدد می ‏رسانند و جنود ابلیس محسوب می‏شوند.

۱) عصیانگران، بی‏ بند و باران و مخالفان شریعت مطهر: قرآن به ابلیس فرمان شرکت در اموال و اولاد این قبیل افراد را داده است: «وَ شارِکْهُمْ فِی اْلأَمْوالِ وَ اْلأَوْلادِ.»(۳) نقش وی در مورد اموالی که از طریق نامشروع به دست آید و در راه حرام هزینه گردد و معاش فرزندان این ناپرهیزکاران نیز از این طریق تأمین شود، بدون شک ابلیس نیز سهیم و شریک است. مخالفان شریعت کسانی هستند که او را رقیب و معارض خداوند تلقی می ‏کنند، او را در سرنوشت‏ خود مؤثر می‏ دانند و مجری فرمان وی هستند.(۴)

۲) کسانی که به گردآوری مال و ثروت همت می‏ گمارند و فرعون ‏وار غرق در لذت و نعمت هستند. دین و ایمان در نظر این افراد مفهوم حقیقی خود را از دست می ‏دهد و به وسوسه ابلیس به کبر و غرور و عصیان دچار می ‏شوند و به جز خود، برای دیگران عزت و کرامتی قائل نیستند؛ این افراد سبب روشنایی دیده و چشم و چراغ ابلیس هستند.(۵)

(به یاد آورید) زمانی را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید! آن ها همگی سجده کردند، جز ابلیس که گفت: آیا برای کسی سجده کنم که او را از خاک آفریده ‏ای؟

۳) خشم و غضب، یکی دیگر از سپاهیان ابلیس است؛ ‏شاید از این جهت که منشأ پیدایش آن دو آتش است و با هم سنخیت دارند و یا به قول پیامبر اکرم ‏صلی الله علیه و آله، غضب از آتش شیطان ریشه گرفته است که سرخی چشم ها و برآمدگی رگ های گردن به هنگام خشم، نشانه آن است؛ همان‏ گونه که خوی و خصلت منفی آتش سوختن و نابود کردن است، تیزی خشم نیز وقتی از حد اعتدال بگذرد، چون برتری جویی، خودخواهی و دشمنی را سبب می‏گردد.(۶) آفت هایی که از این رهگذر بر جامعه وارد می‏ شود، بی ‏تردید بیشتر از آتش است. توصیه ابلیس به حضرت موسی‏ علیه ‏السلام در نکوهش خشم، هشداری برای اهل بصیرت است که گفته است: «آنگاه که خشم می‏ گیری، مرا یاد آور؛ زیرا من همچون خون در تو جاری و ساری هستم».(۷)

● وسوسه گری، مهم ترین روش شیطان

وسوسه گری، مهم ترین و اساسی ترین شیوه ای است که ابلیس برای فریب و گمراهی مردم از آن بهره می برد که در داستان حضرت آدم علیه السلام به خوبی روشن شده است. به طور کلی انسان در برابر وسوسه ها عاجز و ناتوان است و واکنش خوبی نسبت به آن انجام نمی دهد تا از آن رها شود؛ از این رو بهتر است که در برابر هر وسوسه این را توجه داشته باشد که آیا مطابق آموزه های الهی است یا مخالف آن می باشد. دام ابلیس وسوسه گری است که در آیات چندی به آن اشاره شده است: «فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطانُ لِیُبْدِیَ لَهُما ما وُورِیَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاکُما رَبُّکُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاّ أَنْ تَکُونا مَلَکَیْنِ أَوْ تَکُونا مِنَ الْخالِدینَ»؛ «سپس شیطان آن دو را وسوسه کرد، تا آنچه را از اندامشان پنهان بود، آشکار سازد و گفت: پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده، مگر به خاطر اینکه (اگر از آن بخورید،) فرشته خواهید شد یا جاودانه (در بهشت) خواهید ماند».(۸)

ابلیس برای دست یابی به اهداف خود از هر روش و شیوه ای استفاده می کند و چیزی را فرو نمی گذارد؛ از این رو سوگند خورده است که در راه دشمنی با حضرت آدم علیه السلام و فرزندانش از همه روش ها استفاده خواهد کرد؛ از این رو در اموال و دارایی و حتی فرزندان حضرت آدم علیه السلام شریک می شود تا به وسیله عزیزترین و گرامی ترین وجود بشری انسان را گمراه کند: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلیسَ قالَ ءَأَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طینًا * قالَ أَرَأَیْتَکَ هذَا الَّذی کَرَّمْتَ عَلَیَّ لَئِنْ أَخَّرْتَنِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ َلأَحْتَنِکَنَّ ذُرّیَّتَهُ إِلاّ قَلیلاً * قالَ اذْهَبْ فَمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزاؤُکُمْ جَزاءً مَوْفُورًا * وَ اسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِکَ وَ أَجْلِبْ عَلَیْهِمْ بِخَیْلِکَ وَ رَجِلِکَ وَ شارِکْهُمْ فِی اْلأَمْوالِ وَ اْلأَوْلادِ وَ عِدْهُمْ وَ ما یَعِدُهُمُ الشَّیْطانُ إِلاّ غُرُورًا»؛ «(به یاد آورید) زمانی را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده کنید! آنها همگی سجده کردند، جز ابلیس که گفت: آیا برای کسی سجده کنم که او را از خاک آفریده ‏ای؟ (سپس) گفت: به من بگو، این کسی را که بر من برتری داده ‏ای (به چه دلیل بوده است؟) اگر مرا تا روز قیامت زنده بگذاری، همه فرزندانش را جز عده کمی، گمراه و ریشه‏ کن خواهم ساخت! فرمود: برو! هر کس از آنان از تو تبعیت کند، جهنم کیفر شماست، کیفری است فراوان! هر کدام از آنها را می ‏توانی با صدایت تحریک کن و لشکر سواره و پیاده ‏ات را بر آنها گسیل دار و در ثروت و فرزندانشان شرکت جوی و آنان را با وعده ‏ها سرگرم کن. ولی شیطان، جز فریب و دروغ، وعده ‏ای به آنها نمی ‏دهد.»(۹)

● رسم هایی که به القای ابلیس برپا شد

قابیل، یکی از فریب‏ خوردگانی بود که بی ‏چون و چرا تسلیم ابلیس شد. به فکر قتل برادر افتاد، اما سرگردان بود که چگونه و چه وقت این نیت را عملی سازد. ابلیس که در انتظار چنین لحظه ‏ای بود، ‏شیوه قتل را به وی القاء کرد. قابیل نیز بر طبق دستور سنگی را به هنگام خواب بر سر برادر فرود ‏آورد و او را به قتل ‏رساند. نقشه بعدی ابلیس ترغیب قابیل به برپایی آتشکده ‏ای بود که آن را برای عبادت و پرستش وی و همسرش ضروری تلقی کرد. قابیل هم پذیرفت و آتشگاهی برپا کرد و آتش را پرستید(۱۰) و از آن پس رسم قتل و آتش‏ پرستی رایج گردید.

آتش‏ پرستی نمرود و نمرودیان هم به خاطر القائات ابلیس صورت گرفت. در روایات آمده که ابلیس بر صورت پیری بر آنان ظاهر شد. ضمن بر شمردن خواص و ارزش حیاتی آتش آن را شایسته پرستش معرفی کرد و نمرودیان نیز پرستیدن آن را پذیرفتند. ابلیس هم دور از چشم آنها در بیابان آتش عظیمی برافروخت و مردم را به آنجا فراخواند. پس از جمع شدن مردم، ابلیس هم آمد و آن را عطیه آسمانی معرفی و همه را به پرستش آن دعوت کرد. همه به آتش سجده کردند و به این طریق آتش‏ پرستی در بین آنان برجای ماند.(۱۱)

پی نوشت ها:

۱. حجر: ۳۳-۳۲.

۲. اسراء: ۶۲.

۳. همان: ۶۴.

۴. کشف الاسرار و عدة الابرار، ج‏۵، ص ۴۴۸.

۵. همان، ج‏۱۰، ص‏۶۱۲.

۶. بدیع‏الزمان، فروزانفر، مآخذ و قصص و تمثیلات مثنوی، ص ۱۶۴.

۷. همان.

۸. اعراف: ۲۰.

۹. اسراء: ۶۴-۶۱.

۱۰. کشف الاسرار و عدة‏الابرار، ج‏۷، ص‏۱۰.

۱۱. همان، ج‏۱، ص‏۱۲۰.

زهرا رضاییان