کتابخانه باستانی سلسوس

براساس مطالب خوانده شد از کتیبه ها مشخص می شود که شخصی به نام آکویلا این کتابخانه را برای یادبود پدرش ژولیوس سلسوس ساخته و به همین نام نامیده است

● چکیده:

شهر اِفسوس یکی از شهرهای مهم تمدن روم باستان در آسیای صغیر می باشد. این شهر که در سواحل دریای اژه و کناره رود مندرس کوچک واقع شده امروزه به ترکی بنام اِفس خوانده می شود. آثار بجا مانده از این شهر از نظر تاریخی جایگاه ویژه و ارزشمندی دارد. در میان آثار باستانی بجا مانده در این شهر بنای یک کتابخانه به چشم می خورد. این کتابخانه که در حدود سال ١٢٥ میلادی توسط ژولیوس آکویلا سلسوس به یادبود پدرش ساخته شده است به نام کتابخانه سلسوس معروف شده است. این کتابخانه جزء معدود بناهای اختصاص داده شده برای کتابخانه است که تاکنون تقریباً سالم باقی مانده است. این کتابخانه که جزو اولین کتابخانه های عمومی است که در آسیای صغیر براساس فرهنگ روم باستان ساخته شده مورد توجه بسیاری از پژوهشگران واقع شده است. در این نوشته سعی بر آن است تا با توجه به آثار باقی مانده از این بنا مشخصات و خصوصیات کتابخانه های دوره باستان روم از نقطه نظرهای مختلف مورد بررسی قرار گیرد.

● مقدمه

کتابخانه های عهد باستان همانند کتابخانه های امروزی انواع مختلفی داشته و براساس اهداف مختلفی تاسیس شده بودند. این کتابخانه ها با توجه به سازمانهای که وابسته به آنها بودند و بیشتر آنها مراکز آموزش و یا دینی بود دارای ویژگیها و مشخصات متفاوتی بودند. در میان این کتابخانه ها بخصوص کتابخانه های بنا شده در روم باستان به کتابخانه های برخورد می کنیم که به هیچیک از سازمانهای دولتی، آموزشی و یا دینی وابسته نبودند و در مقابل قابل استفاده برای عموم مردم بودند. ما به دلیل همین مشخصه خاص آنها می توانیم به آنها عنوان کتابخانه های عمومی را اطلاق نمائیم. هر چند در میان این کتابخانه ها مواردی بودند که با اهداف دینی و مذهبی ساخته شده بودند ولی به مردم عادی نیز به ارائه خدمات می پرداختند. اما کتابخانه های که فقط با هدف ارائه خدمت به مردم راه اندازی شده بودند برای اولین بار در زمان امپراطور آگوستوس[۱] (٢٧ قبل از میلاد – ١٤ میلادی) احداث شده اند. در زمان حکمرانی این امپراطور با تلاشهای آسینوس پولیو[۲] اولین نمونه از کتابخانه های عمومی احداث گردید. این کتابخانه که به عنوان یک کتابخانه عمومی واقعی به حساب می آمد بعداً نقطه آغازین برای راه اندازی سایر کتابخانه های عمومی گردید. احتمال داده می شود که این کتابخانه در ٦٤ میلادی توسط نرون امپراطور روم به همراه شهر روم سوزانده شده باشد . در بعضی از منابع فکر ایجاد کتابخانه عمومی به ژولیوس سزار نیز نسبت داده شده است.

به پیروی از این تفکر کتابخانه های عمومی در ایالتهای مختلف وابسته به روم نیز رواج پیدا کرد. از میان کتابخانه های مهمی که در دوران امپراطوری در روم باستان بعنوان کتابخانه های عمومی در خارج از سرزمین اصلی روم ساخته شدند می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

● کتابخانه های که در یونان توسط رومیها ساخته شده بود همانند کتابخانه های عمومی شهر فیلیپی[۵] و پاتراس[۶]. این کتابخانه ها بنام مقامات رسمی شهر و ماموران دولتی در یونان ساخته شده بود ولی مردم عادی شهر نیز اجازه استفاده از آنها را داشتند؛

● کتابخانه های که در ایالتهای آسیائی روم ساخته شده بود همچون اِفسوس، آفرودیت[۷]، کرمنا، ساگالاسوس[۸] و جزیره قبرس؛

● کتابخانه های که در ایالتهای آفریقائی روم ساخته شده بود همچون تیمگاد[۹] و کارتاگو[۱۰] نمونه های ذکر شده نشان از آن دارد که در قرون اول تا سوم میلادی در روم و ایالتهای وابسته به آن احداث کتابخانه های عمومی رواج فراوانی داشته است. با بررسی موقعیت کتابخانه های راه اندازی شده متوجه خواهیم شده که این کتابخانه ها به مرکز شهر بخصوص به بازار (مرکز تجاری شهر) نزدیک بوده اند. این مسئله نشان از آن دارد که سازندگان کتابخانه ها به مسئله راحتی دسترسی توجه داشته اند و مردم به راحتی می توانستند به آنها دسترسی داشته باشند. به همین دلیل کتابخانه ها می توانستند بهتر به مردم خدمات بدهند. کتابخانه شهر اِفسوس از این نظر یکی از بهترین نمونه ها به شمار می رود.

در بعضی موارد کتابخانه های عمومی در نزدیکی حمامهای عمومی ساخته شده اند. به عنوان نمونه در روم در نزدیکی حمامهای امپراطور کاراکالا[۱۲] خرابه ای یک کتابخانه پیدا شده است که در ٢١٧ – ٢١٢ میلادی تاسیس شده است.[۱۳] احداث کتابخانه های که نزدیک حمامها بودند و به آنها وابسته بوده اند از امپراطور تیبریوس[۱۴] گسترش یافته است. این کتابخانه ها نیز برای همه افراد شهر آزاد بوده و به دلیل نزدیکی و همجواری با حمامها به کتابخانه های حمام معروف شده اند. کتابخانه فیلیپی در یونان یکی از نمونه های معروف در این زمینه محسوب می گردد .از میان کتابخانه های که ذکر گردید کتابخانه های شهر اِفسوس و تیمگاد با هدف احداث یک کتابخانه مستقل عمومی احداث شده اند. که تیمگاد در بین سالهای ٩٨ – ١١٧ میلادی برای استفاده سربازان امپراطوری روم و خانواده های آنها که در شمال آفریقا ساکن بودند احداث گردیده بود. اما کتابخانه شهر افسوس به منظور استفاده مردم ساکن در شهر بنا شده است. در این نوشته سعی بر آن داریم تا مشخصات و خصوصیات کتابخانه شهر اِفسوس را که به نام بانی آن سلسوس معروف شده است مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم.

● شهر اِفسوس

در میان محدوده های شهرستان سلجوق و ازمیر در کنارهای دریای اژه واقع در غرب ترکیه یکی از بنادر و شهرهای باستانی جهان به نام اِفسوس قرار دارد. اولین نشانه های اسکان در این شهر مربوط به ٦٠٠٠ سال قبل از میلاد مسیح می باشد. در پژوهشهای باستانشناسی که در سالهای اخیر صورت گرفت در تپه های آیاسولوک[۱۵] آثار تمدنهای هیتیتی[۱۶] بدست آمد. در زمان هیتیتی ها این شهر به نام "آپاسالار" نامیده می شده و در ١٥٠٠ قبل از میلاد مهاجرانی که از یونان آمده بودند در این شهر مسکن گزیدند. بعد از ٦٥٠ قبل از میلاد شهر کم کم به اطراف معبد آرتِمیس[۱۷] منتقل گردید. بیشتر بناهای باقی مانده کنونی آثار بجا مانده از شهری است که یکی از سرداران اسکندر مقدونی به نام لیسیماکوس[۱۸] در سال ٣٠٠ قبل از میلاد دستور ایجاد آنرا داده است. اما آثار ارزشمند دیگری مربوط به دوران پیش و بعد از آن نیز در شهر به چشم می خورد. لیسیماکوس شهر را براساس نقشه ای جدید دوباره بنا نمود. براساس این نقشه خیابانها و کوچه های شهر بطور موازی بوده و همدیگر را بطور منظمی قطع می کنند.

عصر هلنی و دوران امپراطوری در روم باستان اوج رونق این شهر بود. بطوری که در زمان امپراطور آگوستوس به عنوان پایتخت ایالتهای آسیائی روم انتخاب گردید. براساس بناهای بجا ماند از آن دوره گمان می رود در قرون اول و دوم قبل از میلاد حدود ٢٠٠ هزار نفر در این شهر زندگی می کرده اند. در این دوره سطح تمام بناها از سنگها مرمر تراشیده شده ساخته شده بود.

در قرن ششم قبل از میلاد این شهر به همراه شهر میلتوس[۱۹] که در جنوب آن قرار داشت بعنوان مراکز مهم فرهنگ و هنر سرزمین لیدی محسوب می گردیدند (تصویر شماره ١). افرادی همچون هیراکلیتوس[۲۰] ، آرتمیدوروس[۲۱] ، شاعرانی همچون کالینوس[۲۲] و هیپوناکس[۲۳]، عالم زبان و گرامر زونودوتوس[۲۴] ، حکیمانی همچون سورانوس[۲۵] و روفوس[۲۶] در این شهر پرورش یافتند. همه این افراد در زُمره دانشمندان و مشاهیر معروف یونان و روم قرار دارند. با توجه به ساخت بندر در قرن چهارم قبل از میلاد اِفسوس به شهری تجاری تبدیل شده بود. امپراطور هادریان[۲۷] بندر را بارها تعمیر نمود. در قرون اولیه میلادی بدلیل فعالیت بندر در شهر اِفسوس این منطقه شاهراه ارتباطی شرق به غرب را تشکیل داده بود. به واسطه همین فعالیتها شهر به صورت یکی از مراکز مهم سیاسی و اقتصادی زمان خود در آمد و پایتخت ایالتهای آسیای امپراطوری روم محسوب گردید. این اهمیت به حدی بود که معبد آرتمیس[۲۸] بزرگترین معبد خدای آناطولی[۲۹] در این شهر ساخته شد. همانگونه که می دانیم معبد آرتمیس یکی از شاهکارهای هنر معماری است و جزو عجایب هفتگانه دنیا محسوب می شود. بر اثر رسوبات شدید رودخانه مارنس و رود مندرس کوچک سواحل این شهر پر گردید و شهر کم کم از دریا دور گردید و در حال حاضر از سواحل دریای اژه دور مانده است.

در قرون هفتم میلادی این نواحی صحنه لشکرکشی اعراب مسلمان و جنگ آنها با مسیحیان بود. در دوران بیزانس شهر دوباره محل خود را تغییر داده و به محل ابتدائی خود در تپه های آیاسولوک منتقل گردید. در سال ١٣٣٠ میلادی این شهر توسط ترکان سلجوقی تسخیر گردید. شهر در اواخر قرن چهاردهم میلادی (قرن هشتم هجری) بعنوان مرکز حکومتی حکمرانان ترک نژاد "پسران آیدین" (آیدین اوغولاری) انتخاب شده بود. از قرن ١٦ میلادی (قرن دهم هجری) به بعد جمعیت آن رو به کاهش گذاشت و در حال حاضر در روستاها و شهرکهای کوچک واقع در اطراف این منطقه حدود ٣٠٠٠٠ نفر زندگی می کنند.

طبق آمار رسمی دولت ترکیه هر ساله نزدیک به دو میلیون توریست خارجی از بناهای بجا مانده از آثار تمدن لیدی در این شهر بازدید می نمایند. این شهر تنها شهر باستانی جهان می باشد که تماماً از سنگ مرمریت ساخته شده است. آثار مهمی که در وسعت ٨ کیلومتر مربعی این شهر وجود دارند عبارتند از : معبد آرتیمس(خدای مادر): این معبد اولین معبد ساخته شده از سنگ مرمریت در جهان می باشد. بزرگی آن در ابعاد ١٣٠ × ٦٨ متر و نمای اصلی آن همانند معابد دیگر آرتیمس به سمت غرب می باشد؛ دروازه شرقی؛ بنای مجلس عام[۳۰] با گنجایش ١٤٠٠ نفر؛ تالار اجتماعات رسمی؛ تالار شهرداری[۳۱]؛ میدان دومیتینوس[۳۲]؛ دروازه هراکلیوس(خدای قدرت)؛ خانه های ویلای ساخته شده از مرمریت که مجهز به حمام و سیستم گرمایشی هستند؛ حمامها و توالت های عمومی؛ معبد هادریانوس[۳۳]؛ آرامگاه خواهر کلوپاترا؛ آب نمای هرون، کتابخانه عمومی و دهها بنای دیگر .

مهدی افضلی

دانشجوی دوره دکترای مدیریت اطلاعات. دانشگاه حاجت تپه ، آنکارا

Hacettepe University, Department of Information Management

یادداشتها:

[۱] Augustus

[۲] Asinius Pollio

[۳] Y۳۰۵;ld۳۰۵;z

[۴] Plinius

[۵] Philipi

[۶] Patras

[۷] Aphrodisias

[۸] Sagalassos

[۹] Timgad

[۱۰] Carthago

[۱۱] Waelkens

[۱۲] Caracalla

[۱۳] Scriptores Historiae Augustae, Antonius Caracalla, IX, ۴, ۱۰

[۱۴] Tiberius

[۱۵] Ayasuluk

[۱۶] Hittite

[۱۷] Artemis

[۱۸] Lysimachus

[۱۹] Miletus

[۲۰] Herakleitos

[۲۱] Artemidoros

[۲۲] Callinos

[۲۳] Hipponaks

[۲۴] Zenodotos

[۲۵] Soranos

[۲۶] Rufus

[۲۷] Hadrian

[۲۸] Temple of Artemis

[۲۹] Kybele

[۳۰] Bouleterion

[۳۱] Prytaneion

[۳۲] Domitianus

[۳۳] Hadrianus

[۳۴] Gate of Augustus

[۳۵] Heberdey

[۳۶] Benndorf

[۳۷] Wilberg

[۳۸] Niemann

[۳۹] Strocka

[۴۰] Tiberius Iulius Celsus Polemaeanus

[۴۱] Aquila

[۴۲] Domitianus

[۴۳] Hadrianus

[۴۴] Nysa

[۴۵] Pompeii

[۴۶] Bergama

[۴۷] Athena

[۴۸] Callmer

[۴۹] Minerva

[۵۰] Cagnat

[۵۱] Kremna

[۵۲] Hadrianus

[۵۳] Gellius

[۵۴] codex

[۵۵] Prusa

منابع

Aulus Gellius,(۱۹۵۷-۱۹۶۳) Noctes Atticae. tr. J. Rolef, London: Loeb, III vol.

Benndorf, O. (۱۹۰۵) Forschungen in Ephesos, Wien.

Cagnat, R. (۱۹۰۹). “Les Bibliothéques municipaux dans l’Empire romain” Mémoire de l’Institut Natioal de France, Académie des Incriptions et Belles Lettres, ۲۸: ۳۰.

Cagnat, R. And Chapot, V. (۱۹۱۶). Manuel d’Archéologie romaine, Paris: Picard.

Callmer, C. (۱۹۴۴) “Antike Bibliotheken” Opuscula Archeologica (III Acta Instituti Romani Rengi Sueciae), X: ۱۴۵-۱۹۳.

Götze, B. (۱۹۳۷). “Antike Bibliotheken” Jahrbuch des Deutschen Archaeol. Institut, ۵۲: ۲۲۵-۲۴۷.

Gellius, A. (۱۹۶۱) Noctes Atticae. tr. J. Rolfe, London: ۱۹۶۰-۱۹۶۱.

Heberdey, R. (۱۹۰۵) “Vorlaeufiger Bericht über die Grabungen in Ephesos ۱۹۰۲/۳”. Jahreshefte des Östrer Arch. Insttitut in Wien, ۷-۸. süt. ۵۲-۵۳, ۵۶, ۶۳, ۶۷.

Hessel, A. (۱۹۵۵). History of Libraries, tr. With supplementary material by Rueben Peiss, New Brunswick, N.J.: The Scarecrow Press.

Hueber, J.F. (۱۹۷۸) “Berich über die Wiederaufrichtungsarbeiten an der Celsus Bibliothek, und über die Bisherigen Ergebnisse der Untersuchung der Bausubstanz” X. Uluslar aras۳۰۵; Klasik Arkeoloji Kongresi Tutanaklar۳۰۵;, Ayr۳۰۵; Bas۳۰۵;m۳۰۵;, Ankara: ۸۷۹-۸۸۷, Lev. ۳۰۷-۳۰۸.

Keil, J. (۱۹۵۵) Führer durch Ephesos, Wien.

Lemerle, P. (۱۹۳۵) “Insxriptions latines et grecques de Philippes”. Bulletin de Correspondance Hellénique, ۵۹: ۱۲۶-۱۶۴

Miltner, F. (۱۹۵۸). Ephesos. Stadt der Artemis und des Johannes. Wien.

Platthy, J. (۱۹۶۸) Sources on the Earliest Greek Libraries. Amsterdam: Testimonia

Plinius, (۱۹۶۱-۱۹۶۳). Epistulae, tr. W. Melmoth, ed. W.L. Hutchinson X, ۸۱;

Plinius, NH (۱۹۵۸-۱۹۶۳) Gaius Pilinius Secundus, tr. H. Rackham, W.H.S. Jones, Naturalis Historia XXXV, II, ۱۰-۱۱.

Robertson, D.S. (۱۹۶۹). Greek and Roman Architecture, ۲. ed. Cambridge: Cambridge University Press.

Rumpf, A. (۱۹۴۹) Yunan ve Roma Sanat۳۰۵;. Çeviren: Dr. Jale ۳۰۴;nan. ۳۰۴;stanbul: ۳۰۴;stanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay۳۰۵;n۳۰۵;.

Scriptores Historiae Augustae, Antonius Caracalla, IX, ۴, ۱۰

Strocka, V.M. (۱۹۷۸) “Zur Datierung der Celsusbibliothek”. Reprinted from the Proceeding of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara: pp. ۸۹۳-۸۹۴

Strocka, V.M.(۱۹۷۹). “Efes’teki Celesus Kitapl۳۰۵;۲۸۷;۳۰۵; Onar۳۰۵;m Çal۳۰۵;۳۵۱;malar۳۰۵;”. Belleten, XLIII/ ۱۷۲: p. ۸۱۳.

Thompson, J.W. (۱۹۴۰) The Ancient Libraries. Berkeley: University of California. <http://www.lis.uiuc.edu/puboff/>

Tunay, M. (۱۹۷۰) “Efes Celsus Kütüphanesi”. Türk Kütüphaneciler Derne۲۸۷;i Bülteni, XIX, ۳

Waelkens, M. (۱۹۹۴) “The Excavation at Sagalassos ۱۹۹۳, II: The Neon Library and Surroundings (Site L)” , XVI. Kaz۳۰۵; Sonuçlar۳۰۵; Toplant۳۰۵;s۳۰۵;. II, ۳۰ May۳۰۵; – ۳ Haziran , Ankara, pp. ۱۷۸-۱۸۱.

Y۳۰۵;ld۳۰۵;z, N. (۲۰۰۳) Kal۳۰۵;nt۳۰۵;lar ve edebi kaynaklar ۳۰۵;۳۵۱;۳۰۵;۲۸۷;۳۰۵;nda antikça۲۸۷; kütüphaneleri: Mimarileri, iç düzenleri, çal۳۰۵;۳۵۱;ma sistemleri, kitaplar۳۰۵;n yaz۳۰۵;m۳۰۵; ve ço۲۸۷;altmas۳۰۵;. ۳۰۴;stanbul: Arkeoloji ve Sanat Yay۳۰۵;nlar۳۰۵;.

---