برکه و باور

بنیامین انصاری نسب

در تاریخ دیر پای این مرز و بوم آب همواره نقش کلیدی داشته و یکی از تنگناهای اصلی مردم ایران زمین به شمار می رفته است تا به آن حد ، که اگر سالی باران نمی بارید، زندگی مردم دست خوش خطر و نابسامانی قرار می گرفت. آب که به روستاها نمی رسید ، نه تنها مردم از تشنگی ، بلکه از گرسنگی نیز هلاک می شدند ، زیرا کشت زارها می خشکید و بیماریهای واگیر شایع می شد،از این رو برای نگهداری این مایع حیاتی در سالهای خشکسالی باید اندیشه ای می شد و این چنین بود که برکه بوجود آمد.

برکه:

برکه ،آب انبار ،حوض انبار ،سردابه ،مصنع،آبگیر،تالاب ،نوعی مخزن سر پوشیده و آب بندی شده در پایین تر از سطح زمین که به منظور ذخیره سازی آب آشامیدنی برای ایام کم آبی یا پایداری در برابر دشمن در هنگام محاصره شدن و گاه استفاده از آب خنک در تابستان ،در شهرها ،روستاها ،مسیر راههای کاروان ساخته شده است.این نوع مخازن آب در بیشتر نقاط ایران {آب انبار}و در برخی نقاط چون بیرجند انبار،حوض،برکه،مصنع،و دیگر شهرهای ایران با نامهای چون مرغی و مرغک خوانده میشود .

هلد با استناد به لسترنج نوشته است:در منابع قدیم اسلامی به زبان عربی ظاهرا"واژه های اصطخر یا برکه برای منبع یا مخزن سرپوشیده آب بکار رفته است.(ایرانیکا)چنین سخنی نه درکتاب لسترنج دیده شده ونه در ارجاعات او ،و ماخذی دیگر نیز که واژه اصطخر را برای مخزن سر پوشیده آب بکار برده باشد به دست نیامد.اما واژه برکه در منابع فارسی متاخرتر اسلامی دقیقا"به این معنی (آب انبار)بسیار به کار رفته است. در دیگر سرزمینهای اسلامی نیز به وجود این نوع مخزن با نام مصنع(در مصر)سردابه(در ترکمنستان)خزان(در فلسطین)حوض (در هرات)اشاره شده است.در جنوب نیز به همین معنی بنام borke خوانده میشود.

 

تاریخچه برکه:

انبارهای ذخیره آب در آغاز گودالهایی بود که خود به خود ازآب باران و سیلابها پر میشد،بتدریج بشر خود به انبار کردن آب در این گودالها پرداخت و سرانجان به ایجاد انبارهای آب در جاهای مورد نیاز خویش دست زدند،با پیشرفت تمدن روشهای ذخیره آب نیز تکامل یافت.در تمدنهای ایران،مصر و بین النهرین آب را در انبارهای سرپوشیده غیر قابل نفوذی که از تبخیر شدن آب و آلودگی آن جلوگیری میکرد ذخیره میکردند.

در ایران از روزگاران کهن به علت کمبود آب در بخش عمده ای از این سرزمین ،ارزش و اعتباری بسیار برای آب قائل بودندوستایشگاه های بزرگی برای نیایش ایزد نگهبان آب ،آناهیتا برپا داشته بودند و آب انبار یکی از ساختمانهایی بود که از زمانهای بسیار دور برای تامین و نگهداری آب بویژه در مناطقی که به آب دائمی (چشمه وقنات)یا فصلی(باران)متکی بودابداع شد و توسعه یافت.یکی از کهن ترین نمونه های آب انبار در ایران در کنار محوطه چغازنبیل مربوط به هزاره دوم (ق.م) ودوران شکوفایی تمدن ایلام بدست آمده است.

معماری برکه:

ماکسیم سیرو احتمال می دهد که آب انبارهای استوانه ای و ستون دار از نواحی مجاور مدیترانه از طریق اسیران جنگی که در زمان ساسانیان بدست پادشاهان ایران اسیر می گردیدند اقتباس شده باشد.  در دوران حکومت اسلامی تاکید بر مسائل مربوط به بهداشت و طهارت باعث گردید که ساختن مخازن آب (حوض،آب انبار،خزینه حمامها)بعنوان یک عنصر اساسی در زندگی مسلمانان در مساجد یا در کنار و نزدیک آنها بیش از پیش متداول گردد وبا تکامل و توسعه کشاورزی و تجارت در این دوران ساختن آب انبارها در روستا ها و در مسیر جاده های کاروان رو گسترش مبادلات رونق یابد.ساختن مخازن استوانه ای شکل در این دوران بعلت پایین بودن نسبی هزینه ساختمان و مقاومت بیشتر بدنه آن در مقابل فشار آب در ایران رایج شد.شاید تکنیک ساختن گنبدهای دورچین بصورت کروی یا مخروطی نیز ازهمین دوران و به همین علت در معماری ایران ظاهر شده باشد.

نکته دیگری که ازنظرتحول طرحهای معماری آب انبار ها قابل ذکر است ساختن مخازن ستون دار به شیوه مغرب زمین برای بالابردن ظرفیت نگهداری آب در آنها بوده است. پیدایش این فنون در معماری ایران نیز به دلیل نیاز به ایجاد فضا های وسیع برای اجتماع مردم در یک محل برای عبادت بوده است.ساختن اب انبار ستون دار امکان میداد که از طاقهای کوتاه برای پوشش مخازن استفاده شود و درنتیجه سقف مخزن همکف زمین قرار گیرد و ایجاد بنای دیگر برروی آن ممکن گردد.در این دوران به تدریج آب انبارها بصورت جزیی از یک مجموعه معماری بهم پیوسته درآمد و معمولا"در کنار و همراه با مساجد و مدارس ساخته میشد.

برکه ها در زمینهای نفوذ ناپذیر که با سنگ و ساروج دیواره آن را غیر قابل نفوذ کرده اند ساخته شده است.برخی از این برکه ها در مسیر جریان آب جاری حاصل بارندگی احداث شده و برخی دیگر به کمک بند و سد حفر کانال آب جاری حاصل از بارندگی را به طرف آن هدایت میکرده اند.

برکه ها در دو نوع طولی و مدور ساخته شده اند منظور از طولی برکه با پلان مستطیل و سقف گهواره ای و منظور از برکه مدور پلان دایره و سقف گنبدی است.گنبد را از درون وبیرون با گچ سفید میکنند تا گرما را نگیرد.

انواع برکه:

اب انبارها یا برکه را میتوان براساس شکل و طرز ساختمان مخازن و نوع پوشش آنها،عناصر بکار گرفته شده برای نهویه و تبرید آب ،نوع دسترسی به مخازن وفضا های ارتباط دهنده ،نحوه آبرسانی به مخازن و همچنین از نظر تزئینات بکار رفته در آنها از یکدیگر متمایز ساخت. از این گذشته آب انبارها بر حسب خصوصیات منطقه ای و سلیقه سازندگان محلی سبکهای مختلفی دارند:

1-آب انبارهای خصوصی:

این اب انبارها در خانه های شهری یا رو ستائی عموما"در زیر ساختمان یا در زیر سطح حیاط خانه ساخته میشوند.در این نوع اب انبارها اگر مخزن در زیر حیاط خانه ساخته شده باشد برداشت آب از آنها با دلو و از راه دریچه ای که در سقف یا نزدیک به سقف تعبیه گردیده یا بوسیله تلنبه دستی انجام میگیرد،اما چنانچه مخزن در زیر قسمت مسکونی ساخته شده باشد معمولا"دستزسی به آب از طریق پا شیر صورت می پذیرد.

2- آب انبارهای شهری:

معمولا"در مراکز محله های شهرها،در کنار اماکن مذهبی ،آموزشی ،رفاهی وتجاری ساخته میشدند.نمونه های بازمانده این اب انبارها نشان میدهند که اینها نسبت به انواع دیکر دارای ظرفیت بیشتری بوده ومیتوانسته اند نیاز محلات پر جمعیت شهری را برای ماهها تامین کنند.اهمیت حیاتی این بناها برای شهرها موجب میشد که در انتخاب نوع مصالح وکیفیت ساختمان آنها بسیار دقت شود و افزون بر بخشها و اجزاء ضزوری،جلو خانه های بزرگ ،سردر کتیبه و هشتی ،پله های پهن ،بادگیرهای بلند وهمچنین تزئینات گوناگون برای آنها طرح و تعبیه گردد .

3-آب انبارهای روستایی:

عموما"در میدانهای مرکزی روستاها ساخته میشدند  معماری بسیار ساده و با مصالح موجود در محل و بیشتر فاقد تزئینات و پیزایه ها بودند.طرح مخازن این اب انبارها بیشتر استوانه ای است.

4-آب انبارهای قلعه ای :

بسیار ساده و اغلب بصورت حوضهای سرپوشیده اند.مخزن آنها نسبتا" کوچک و عمیق است که به شکل چاهی مربع در قسمت مرکزی قلعه ساخته شده و برخی از آنها به نحوی بامجموعه بنا های قلعه ترکیب شده که میتوان آب باران را که بر روی بامها و صحن قلعه روان میشود جمع آوری و در داخل انبار ذخیره کرد.

5-آب انبارهای میان راهی :

که غالبا"در مسیر جاده های کاروان رو ،در کنار کاروان سرا ها ساخته شده اند،مخازنی استوانه ای و پوششی گنبدی دارند .در برخی از آنها اتاقها و کلاه فرنگیهایی بر روی آب انبار برای استراحت مسافران و خواندن نماز ساخته شده است.

6-آب انبارهای بیابانی:

عموما"در میان بیابانهای خشک و به منظور سیراب کردن دامها ساخته شده اند.مخازن اینها عموما"چهار گوش ساخته شده و دیوار هایشان تا حدود دومتر یا بیشتر از سطح زمین بالا آمده و بصورت اتاقکی روی آنها سقف زده شده است.

اهمیت آب در ایران باستان:

در تاریخ دیر پای این مرز وبوم ،آب همواره نقش کلیدی داشته است و یکی از تنگناهای اصلی مردم ایران زمین به شمار می رفته است ،تا به آن حد که اگر سالی باران نمی بارید ،زندگی مردم دست خوش خطر و نابسامانی قرار میگرفت.

آب که به روستاها نمی رسید،نه تنها مردم از تشنگی،بلکه از گرسنگی نیز هلاک می شدند،زیرا کشتزارها می خشکید و بیماریهای واگیر شایع می گردید. روستاییان نسل اندر نسل حکایت این پریشانی و حرمان را برای آیندگان نقل می کردند که هر نسلی را می هراساند ،در این هنگام،انسان ناتوان،هراسان و وحشت زده چه میتوانست بکند؟او که در مقابل مصایب بی دفاع بود به دین ،سنن وباورهای خود پناه می برد و به دعا و نیایش روی میکرد . به نماز می ایستاد،یا به نیاز می نشست ،یا به مراسمی خاص و مناسکی ویژه می پرداخت.

آب در اصل در زبان اوستایی {اپ}ودر زبان پهلوی {او}بوده است و واژه فارسی متداول از واژه های اوستایی و پهلوی گرفته است. ناهید و آناهیتا که به معنی پاک وبی عیبی است نام نگهبان آب و منظور از نام {اردوی سور آناهیتا}بنا به متن {آبان یشت}هم نگهبان آب و هم رودی مینوی است که مظهر تمام آبهای روی زمین است. ناهید در آبان یشت که زیباترین و شاعرانه ترین یشتها در اوستا هست در نهایت زیبایی توصیف شده است.در آبان یشت که مجموعه ای از تاریخ و ادبیات ایران باستان است،میخوانیم در روز دهم از ماه که آبان روز نام دارد ،جشن آبانگاه در کنار طبیعت و کنار دریا،دریاچه،استخر یا نهر برگزار میشود.در چنین روزی که پر از شادی وشادمانی است پارسیان با مراسم خاصی که همراه با تفریحات مخصوصی از قبیل پاشیدن آب برروی هم ،آروزی سلامتی و برکناری بلایا و امراض می شود و موبد شیر وگلاب و برگ آویشن یا برگ گل خشک را در سه نوبت نثار آب میکند.

نماز طلب بارش باران{قبله دعا}:

نمازی است که هنگام خشکسالی در طلب باران میخوانند.خواندن این نماز هنگام کم شدن آب رودخانه ها و کمی آب مستحب است.و کیفیت آن مانند نماز عید است،آداب این نماز آن است که مردم روزه بگیرندزیرا معتقدند دعای روزه دار اجابت میشود ودر روز سوم یا چهارم بیرون شوند مستحب است که سوم روز دوشنبه باشدو اگر ممکن نشودبه جمعه اندازند و در  صحرا نماز بگذارند و پیران و کودکان را با خود بیرون ببرند.خواندن نماز هنگام خشک شدن چشمه ها و برکه ها نیز سنت است.

با توجه به اهمیت آب در سرزمین خشکی چون ایران ،طبیعی است که آب و باران گرامی ومقدس محسوب می شده است،ودر نتیجه وارد مناسک مردم میگردیده است.از آنجایی که ذهن بشر ابتدایی اسطوره ای بوده ونمام پدیده هایی را که طبیعی است ،غیر طبیعی و وابسته به ارواح و نیروهای مافوق بشر می دانسته است،از این رو نزول باران را کارروح یا نیروی مقدسی باور داشته که در ابر یا در آسمان متجلی است.براین باور روح ابر ،با اجرای مراسم ومناسک ،موجب نزول باران میگردیده است.

 در زمان قدیم که تلفن ووسایل امروزی نبود کودکان همیشه اولین کسانی بودند که برای خبر کردن مردم در عوض دریافت پول خرد وتنقلات ،دسته دسته در کوچه ها و بازارها براه می افتادند.و برای خبر کردن مردم سرودها و اشعار مربوط به باران را میخواندند.بچه ها بهدر خانه ها میرفتند ودر میزدند و همانجا همچنان به خواندن ادامه میدادند .صاحبخانه بیرون میآمد وچیزی به بچه ها میداد و اگر بچه ای توی خانه بود همراه بچه ها داخل کوچه راه میافتاد با هم به محله و درخانه دیگری میرفتند.این کار تا مدتی ازشب رفته و حتی دو روز آینده ادامه داشت،با آمدن بچه ها به کوچه ها وخیابانها ،مردم میفهمیدند که امام جماعت میخواهد به قبله دعا برود.

در روز طلب باران ،همه مردم به دستور پیشنماز روزه میگرفتند زیرا معتقد بودند دعای روزه دار مستجاب میشود.در روز مراسم مردم روزه دار تدریجا"تا ساعت هشت صبح به محل قبله دعا وارد میشدند ،اگر برکه نزدیک قبله دعا آب داشت از برکه و در غیر اینصورت از آبی که همراه آورده بودند، وضو می گرفتند و پشت سر امام نماز میخواندند.

قربانی کردن برای ریزش باران:

در گذشته نه چندان دور و تا بحال طبق یک رسم قدیمی،همه ساله درمناطق مختلف استان هرمزگان خصوصا"جزیره قشم برای ریزش به موقع باران و یا ریزش زودترو بیشتر باران تعداد قابل توجهی گوسفند قربانی میکنند و پس از پخت با برنج بین مستمندان توزیع می نمایند.مراسم در بیرون شهر صورت میگیرد و قبل از هر کاری اهالی به خواندن نماز می ایستند و سپس گوسفندها را ذبح میکنند،همزمان با فراهم کردن مراسم قربانی ،آب انبارهای خود را که در محل بنام برکه معروف است تخلیه و تمیزکرده و منتظر ریزش باران می مانند.

المانهای مربوط به عقاید دینی وباورهای اجتماعی:

 امروزه برخی کسان می پندارند که این پیروان آناهیتا ،ایزد بانوی آبهای روان نزد ایرانیان  باستان، بودند که به بام آب انبارها نمای پستان  زن دادند. همین کسان برآنند که ایرانیان این نشان باروری را روز نخست ، دانسته بر روی آب انبارها گذاشته اند تا که از آب خالی نشود.این پندار از آنجا پیدا شد که در جنوب، در نوک گنبد ،تندیسی گذارده میشود که به نره میماند.این نره را تنها جنوبیها وآنان که به خلیج فارس و دریای عمان دسترسی دارند میگذارند و نمیتوان آن را بر روی گنبد های سرزمینهای میانه و شمال ایران بگونه ی گسترده یافت.گمان که استادکاران جنوب کشور که به هند می رفته اند این سوغات را برای ما آورده اند.در هند نره را می پرستند تا برایشان باروری آورد. این اندیشه در زمان قاجار که انگلیسیها برای ما آیینهای گوناگون دست و پا کردند و هر اندیشه کجی را باد زدند تا گر گیرد ،روایی بیشتری یافت.نره بالای گنبد را برای بی آب نماندن برکه می گذاشتند. سازندگان امروزی ناآگاه از این خواست پیشینیان ، آن را همچون کاکلی  از برای آب انبار میدانند.در سالهای متمادی هنوز هم معماران محلی بر بالای گنبدهای آب انبارها احجامی بعنوان نمادهای ساخته شده بصورت هلال ماه، کلمه الله،کل یا بزکوهی قرار میدهند.

نتیجه گیری:

مناسک بی گمان یکی از پیچده ترین و متنوع ترین صورتهای رفتار بشری اند و جنبه ها و ابعاد بسیار متفاوتی دارند.مناسک ممکن است برای انواع مقاصد ، مانند احترام به خدایان ، خوشبختی ، محافظت از خطر، یاد بود تولد ، زناشویی و مرگ برگزار شود. انسان شناسان معمولا ً این مناسک را مانند وسیله ای تعبیر می کنند که جامعه ، اجتماع یا گروه ، با این وسیله از ارزش ها و اصول اساسی اش حمایت و سامان اخلاقی اش را حفظ می کند. مناسک ضمن نمایشی بودن،ابزاری عملی و اجتماعی،دارای معناهایی با محتوای روانی و فردی و با وجود همانندی،با فرم و صورتهای دیگر فعالیت بشری نوع خاص و مستقلی از فعالیت بشری را باز می­کنند. 

منابع  ماخذ:

1-انصاری نسب،بنیامین(1392)تحلیل نشانه شناختی،آیین قبله دعا در قشم،فصلنامه تخصصی فرهنگمردم ایران،شماره 34،ص111

2 -فرهنگی، بیژن(1383) ، ترنم آب در گذر زمان(مروری بر سازه های آبی ایران زمین)، کمیته ملی سدهای بزرگ ایران،ص156

3-مهندسین مشاور عرضه نگار(1380)،بررسی بناهای تاریخی آبی استان هرمزگان(فاز اول جزایر استان جلد اول)،وزارت نیرو شرکت سهامی آب منطقه ای هرمزگان،ص120

4-جواهری،محسن و پرهام(1378)،چاره های آب در تاریخ فارس ،گنجینه ملی آب ایران،ص226