گفت وگوی بین ادیان راه حلی برای شناخت افراط گرایی دینی

سخن از افراط گرایی دینی در محافل و مجامع بین المللی مساله تازه ای نیست هرگاه کتاب تاریخ را ورق بزنیم, نه تنها مصادیق افراط گرایی را در موضوع دین ملاحظه خواهیم کرد, بلکه افراط در سنت و فرهنگ هم دیده می شود

سخن از افراط‌گرایی دینی در محافل و مجامع بین‌المللی مساله تازه‌ای نیست. هرگاه کتاب تاریخ را ورق بزنیم، نه‌تنها مصادیق افراط‌گرایی را در موضوع دین ملاحظه خواهیم کرد، بلکه افراط در سنت و فرهنگ هم دیده می‌شود.

هر دسته و گروه و قومی، از افراط گرایی اقوام و گروه های دیگر شکایت داشته اند. بحث ها تا آنجا پیچیده شده که گاهی شناخت حد اعتدال میان این گروه ها پنهان و رازآلود مانده است. به این لحاظ نمی توان افراط گرایی را با نماد یا علامت خاصی نشان داد و متهم کردن یک گروه و دسته خاص به افراط گرایی دشوار است و در ضمن هیچ کس حاضر نیست این را قبول کند که از اعتدال خارج شده است، بخصوص اگر بحثِ قدرت مطرح باشد. عواقب عدم شناخت افراط هم روشن است؛ جنگ و خونریزی بر سر مسائلی که دقیقا روشن نیست ریشه در چه اندیشه ای دارند. پرسشی که اینجا مطرح می شود این است که ملاک اعتدال چیست؟ چگونه می توان افراط گرایی را شناخت؟ و در ادامه، به این بحث می پردازیم که چگونه می توان افراط گرایی دینی را مهار کرد؟

حدود ۲۴۰۰ سال پیش، ارسطو، فیلسوفِ بنامِ یونانی، از راه اندیشه و گفت وگو، فضیلت را در اعتدال دانست. در نگاه ارسطو اعتدال بین افراط و تفریط و بین زیاده و نقصان نمایان می شود. از نظر وی افراط و تفریط در امور، خلاف عقل است و رذیلت شمرده می شود. مثلا لاف زنی و فروتنی هر دو قبیح اند و حقیقت گویی، حد اعتدال است. حدود ۴۰۰ سال از خلق چنین اندیشه ای گذشت تا در کتاب آسمانی انجیل عهد جدید تیموتائوس اول باب سه آیه هشت در مذمت افراط و در ترویج رعایت اعتدال برای خادمین دین مسیح توصیه شد: خادمین کلیسا باید موقر باشند و از دورویی مبرا و از افراط در شراب خوری یا پول پرستی بپرهیزند. (ترجمه شریف). تقریبا ششصد سال بعد از تولد مسیح (ع) در آیات شریفه کلام الله مجید سوره مبارکه الشعراء آیه ۱۵۱ با تأکید بر مصادیقی از افراط گرایی و عمل متقابل آن چنین آمد: فرمان افراط گران را پیروی مکنید.

در آیات کتب آسمانی نافرمانی از دستورات خداوند تقبیح شده است. بعضا چنین استنباط می شود که علت صدور چنین فرمان های صریحی در تقبیح افراط گرایی، حفظ بقای جامعه انسانی با بهترین الگوی زندگی و آرامش دنیوی و اخروی است. اگر افراط گرایی در جوامع انسانی رواج یابد، ممکن است اعمال و رفتاری از برخی انسان ها صورت بپذیرد که بقای بشر را تهدید کند. در واقع حفظ اعتدال موجب می شود افراد جامعه، زندگی بهتری داشته باشند و در دستیابی به آمال و آرزوهای خود امیدوار باشند. در ادیان مختلف، ملاک هایی برای بهتر شدن زندگی و رعایت اصل حفظ بقای انسان ها وضع شده است. رعایت این دستورالعمل ها بخشی از نیازهای بشر را در رعایت اعتدال و شناخت آن فراهم کرده است. اما وقتی تعارض یا اختلاف نظری بین ادیان شکل می گیرد، شفافیت در اعتدال خدشه دار می شود و ممکن است پس از بروز اختلافات، فجایع انسانی رخ دهند. رشد ادعاهای متنوع و درگیری ها باعث می شوند، از اصل موضوع یعنی اختلاف تاریخی بین ادیان ـ که به علت های متنوعی بروز کرده اند ـ زمینه زدایی شود و دعواها به علت های جدید پدید آیند. بعضا ممکن است ادعاهای جدید، پایه و اساس محکمی نداشته باشند و تا حدود زیادی به علت نبود گفت وگوی شفاف، تولید شده اذهان متعصب و ناآگاه باشند و البته اختلافات جدید در پاسخ به عکس العمل های سریع و تحلیل ناعقلانی گروه مقابل رخ داده باشند. لذا می توان راه حل هایی برای پیشگیری از تشدید افراط گرایی دینی متصور شد. نمایندگان گروه های دینی باید به گفت وگوهای فشرده بپردازند تا اختلافات بالا نگیرد و همزمان متخصصان به حل مسائل تاریخی از طریق پژوهش های بیشتر در نقاط مشترک و نزدیکی ادیان بپردازند.

تمرکز بر موضوعاتی نظیر وحدت هستی از طریق اندیشه و گفت وگو می تواند در یافتن دریافت مشترک از دین بسیار مفید باشد. همچنین جمع آوری گفتمان های وحدت بخش علمای هر دو گروه (فیلسوفان و اندیشمندان) و در تعامل بین آنها کمک خواهد کرد تا اندیشه ها به هم نزدیک شوند. علمایی از دین که در مذاهب و انشعابات آن دین صاحب نفوذ هستند، می توانند در نشست هایی با علمای ادیان دیگر، نسبت به تدوین راهکارهای تقریب مذاهب ـ که بحث مشترک در درون همه ادیان است ـ اقدام کنند. با این کار پیروان یک مذهب خاص از هر دین به وحدت در مذاهب آن دین گرایش بیشتری پیدا خواهند کرد. از طرف دیگر، با گذشت زمان، دین در هر جامعه ای با تاریخ و فرهنگ آن جامعه در آمیخته است؛ لذا حل اختلافات بین گروه های دینی در هر منطقه متفاوت است و در اختلافات و درگیری های ادیان، لحاظ کردن پیشینه تاریخی و فرهنگی پیروان در تحلیل ها و گفت وگوها بسیار حائز اهمیت است. با توجه به این موضوع، ممکن است راه حل های گروه های خارجی برای حل منازعات پیروان ادیان در یک منطقه ویژه نه تنها مفید نباشد، بلکه موجب پیدایش اختلافات و چالش های جدید برای آن منطقه شود.

عدم اهتمام به اصل گفت وگو بین ادیان، پیامدهای نامناسبی در بر خواهد داشت. مهم ترین مساله در چنین وضعی، تضعیف عقلانیت است. اگر عقلانیت در جوامع تضعیف شود درک درست از نادرست و اتخاذ تدابیر منطقی سخت و دور از دسترس خواهد شد. از دیگر سو، چون مقوله دین با زندگی و آینده بشریت گره خورده است و همچنین به دلیل این که در سراسر جهان، نهاد دین از نهاد قدرت کاملا جدا نیست، اختلافات شدید بین ادیان موجب بروز درگیری میان نهادهای قدرت می شود و می تواند فجایع انسانی را در پی داشته باشد. تنها دو نمونه تاریخی آن، وقوع جنگ های صلیبی در اواخر قرون وسطی و همچنین درگیری های معاصردرباره مساله فلسطین است. بخصوص در مساله فلسطین، در دوره ای، گروهی که از دستگاه نظامی و مالی قدرتمندتر برخوردار شدند، با اعمال زور نسبت به کشتار و آواره کردن گروه دیگر اقدام کردند. این نمونه های تاریخی نشان می دهند، کشتارهای خونین، آواره کردن پیروان یک دین و نابودی سرزمین هایشان و همچنین فقر و فحشا، وحشیگری و ترور، ارعاب زنان و کودکان و درنهایت هرآنچه ادیان تقبیح کرده بودند، در دوره جنگ بین ادیان بشدت افزایش می یابند.

لذا برای هویدایی صلح پایدار در بین ادیان پیشنهاد می شود علمای ادیان نسبت به گسترش و تقویت مراکز پژوهشی بین ادیان اقدام کنند. همچنین از طریق به کارگیری تکنولوژی های نوین ارتباطات، به راه اندازی پایگاه های اطلاع رسانی نتایج این پژوهش ها اقدام کنند و نسبت به ارائه راهکارهای حل منازعات به پیروان آگاهی رسانند. امید است با اتخاذ رویکردهای صلح جویانه، زمینه دوستی و وفاداری بین پیروان ادیان فراهم آید. چنان که در آیات شریفه قرآن کریم آیه ۶۱ سوره مبارکه الأنفال آمده است: و اگر به صلح گراییدند تو [نیز] بدان گرای و بر خدا توکل نما که او شنوای داناست.

منابع:

۱ـ قرآن کریم

۲ ـ انجیل عهد جدید ترجمه شریف

۳ ـ محمدعلی فروغی، سیرحکمت در اروپا

۴ ـ هادی صمدی، مجاری شناخت و ضرورت گفت وگوی علم و الهیات

جلال نبهانی زاده