روزه کارگاه عملی کسب تقوا

هدف آموزه های وحیانی و هدایت بخش قرآن و اسلام, دست یابی انسان به مقام ربوبیت و خلافت الهی است زیرا عقل به تنهایی نمی تواند انسان را در مسیری قرار دهد که پایان و نهایت آن, خدایی متاله شدن است

هدف آموزه های وحیانی و هدایت بخش قرآن و اسلام، دست یابی انسان به مقام ربوبیت و خلافت الهی است؛ زیرا عقل به تنهایی نمی تواند انسان را در مسیری قرار دهد که پایان و نهایت آن، خدایی (متاله) شدن است. از این رو، خداوند افزون بر حجت و راهنمای درونی یعنی عقل، راهنمایی بیرونی و ظاهری قرار داده است تا انسان را به آن هدف غایی رهنمون شود.

خدایی شدن انسان، در صورت در اختیار گرفتن مدیریت نفس و نیز بسترسازی برای فعلیت یابی اسماء و صفات سرشته در ذات، شدنی است. این گونه است که تقوا نقش کلیدی در زندگی بشر پیدا می کند.

یکی ازواجبات مهم در اسلام روزه ماه مبارک رمضان است؛ زیرا روزه، تمرین مدیریت نفس و کارگاه عملی برای دست یابی به تقواست، به ویژه در ماه رمضان که موانع بیرونی کاهش می یابد و به سبب زنجیر شدن شیاطین، امکان تمرین در یک فضای آرام فراهم می آید.

نویسنده در این مطلب با مراجعه به آموزه های قرآنی، نقش و کارکرد روزه در مسیر خدایی و ربانی شدن را تبیین کرده است. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● کارگاه کسب تقوا

انسان موجودی با صفات متضاد است. از این رو از پیچیدگی شگرفی برخوردار می باشد. این تضاد و تقابل صفات انسانی، مهم ترین عامل در رشد و تکامل انسان است و حرکت انسانی را به سوی هدف اصلی آفرینش فراهم می آورد؛ زیرا هدف از آفرینش انسان، به عهده گرفتن خلافت الهی از طریق تحقق و فعلیت بخشی به صفات و اسمای سرشته در ذات است.

البته انسان تا رسیدن به مقام متاله (خدایی) شدن و مظهریت یابی در مقام ربوبیت و پروردگاری، ناچار است تا راهی سخت را بپیماید؛ زیرا موانع بسیاری از درون و بیرون اجازه نمی دهد تا به سادگی به این مقام و غایت برسد. موانع درونی، خواسته های نفسانی است که آدمی را از هدف باز می دارد. ریشه این خواسته ها هر چند که حق است، ولی با زیاده خواهی های نفس، از دایره حق و عدالت خارج می شود و آدمی را به سوی اسراف و ظلم به خود می کشاند.

در این میان دشمنی سوگند خورده از بیرون نیز به یاری نفس سرکش و اماره می آید و می کوشد تا توازن و اعتدال را به نفع خواسته های نفسانی سنگین کند؛ چرا که ابلیس این شیطان بزرگ، برای این که سخن خویش را راست نماید و به کرسی بنشاند و بگوید که انسان شایسته خلافت الهی نیست، همه توش و توان خویش را بسیج می کند تا این مطلب را اثبات کند. این گونه است که شیاطین در خدمت وسوسه های ابلیسی درمی آیند و پیوسته در گوش جان آدمی زمزمه می کنند تا مطیع هواهای نفسانی گردد و در نهایت به جای خدا، نفس را بپرستد و هواهای نفسانی را معبود و الهه خود قرار دهد. بدین ترتیب ابلیس به مقصود خود می رسد و انسان از اهداف آفرینش و غایت خدایی و ربانی شدن باز می ماند.

در مقابل، خداوند نیز به اشکال گوناگون به یاری انسان شتافته است. بدین معنی که عقل و فطرت را برپایه گرایش به کمالات قرار داده و الهامات تقوایی را در گوش جانش به اشکال گوناگون با زمزمه فرشتگان می نوازد و حتی منت بر آدمی گذاشته و پیامبران را به عنوان راهنمایان بیرونی فرستاده است.

آنچه که در آموزه های پیامبران(ع) به انسان آموخته می شود، راه رهایی از وسوسه های ابلیس و باقی ماندن در طریق هدایت فطری و عقلانی و مدیریت نفس شیطانی است تا موانع را برداشته و به اقتضای حرکت به سوی کمال، عمل کند و گام های فرآیند خدایی شدن را بردارد.

از آن جایی که فشارهای بیرونی و درونی بر آدمی بسیار سنگین است و محیط پیرامون انسان در زمین نیز خود عاملی برای تحکیم قدرت و قوت نفس شیطانی و اماره است، خداوند بر انسان منت نهاده و به شیوه های گوناگون،فرصت هایی را دراختیار بشر قرار داده تا بتواند تمرین رنگ خدایی گرفتن و خدایی شدن داشته باشد.

از جمله کارگاه های عملی برای تمرین زنگ خدایی گرفتن انسان، کارگاه روزه ماه رمضان است.

انسان دراین کارگاه می تواند در یک شرایط آزمایشگاهی دریک دوره عملی شرکت نماید و در طی سی روز، با خواسته های اصلی نفس مبارزه کند و شیوه مقاومت در برابر هواهای نفسانی و وسوسه های ابلیسی را بیاموزد و تمرین کند.

در طول دوره کارآموزی ماه رمضان،شرایط کارگاه به شکل مطلوبی آماده است تا انسان به دور از فشارهای بیرونی، بتواند فشارهای درونی را تحت مدیریت و مهار خود درآورد تا در زمانی که در محیط طبیعی قرارگرفت و از سوی بیرون تحت فشار واقع شد از مرزهای درونی به او یورش برده نشود و از جبهه داخلی اندکی در امنیت باشد.

از پیامبرگرامی (ص) روایت است که فرمود: ایها الناس ان ابواب الجنان فی هذا الشهر مفتحه، فاسئلوا ربکم ان لا یغلقها عنکم، و ابواب النیران مغلقه فاسئلوا ربکم ان لایفتحها علیکم، والشیاطین مغلوله فاسئلوا ربکم آن لا یسلطها علیکم: ای مردم! درهای بهشت دراین ماه باز است، ازخدا بخواهید که آن را بر شما نبندد؛ و درهای جهنم بسته است، از خدا بخواهید که برشما باز نکند؛ و شیطان ها درغل و زنجیرند، از خدا مسئلت کنید که آنان را بر شما مسلط نکند (وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۲۶)

درحقیقت، شرایط ماه رمضان یک شرایط استثنایی است که انسان دراین دوره همانند آموزش های شنا، تحت مدیریت استادان و دریک محیطی چون استخر آموزش می بیند تا هنگامی که در دریا و محیط طبیعی و امواج سهمگین آن قرارگرفت، بتواند دست کم از فشارهای درونی چون ترس و عدم آمادگی برای شنا و مانند آن در امان باشد.

البته نمی توان شرایط ماه های دیگر سال را مانند ماه رمضان دانست؛ زیرا ماه های دیگر، شیاطین آزاد هستند و همانند امواج دریا بر جان شما می کوبند و می خواهند شما را درون آب بکشند و غرق نمایند. اما تمرین هایی که در فضای استخر و کارگاهی تحت نظر استادان انجام شده می تواند کمی از ترس درونی بکاهد و نوعی آمادگی برای مقابله با امواج طبیعی دریا فراهم آورد.

بنابراین، فرصت ماه رمضان را می بایست یک فرصت استثنایی تلقی کرد و از آن به تمام و کمال بهره برد. بنابر این چنان که در برخی از روایات آمده است، اتمام و اکمال روزه به این است که تمام ماه رمضان را روزه بگیرد و به هر دلیلی یک روز آن را ترک نکند. البته معنای دیگر اتمام و اکمال، همان قصد وجه الله کردن در روزه است. این قصد تنها با پذیرش ولایت، تحقق می یابد؛ زیرا از تمام و کمال دین (مائده، آیه ۳) از جمله هر عمل عبادی آن است که تحت ولایت و به قصد آن باشد؛ چرا که ولی الله همان وجه الله مجسم است.

● فلسفه و هدف از روزه

چنان که گذشت، فلسفه اصلی در همه اعمال عبادی، متاله (و خدایی) شدن است تا انسان، شایسته مظهریت در ربوبیت و خلافت الهی شود. از آن جایی که مانع اصلی در سرراه تحقق خدایی شدن انسان،فشارهای درونی خواسته های نفسانی و بیرونی وسوسه های شیطانی است؛ خداوند برنامه هایی را برای تقویت روحیه کمال خواهی انسان درنظر گرفته است که روزه یکی از این برنامه ها و راهکارهای عملی است.

انسان با گرفتن روزه می تواند مدیریت نفس خویش را به دست گیرد و خود را در جرگه متقین درآورد که از فشارهای وسوسه در امان هستند. از این رو خداوند مهم ترین فلسفه روزه را توانایی انسان بر مدیریت نفس و دستیابی به تقوا دانسته است. البته از عبارت قرآنی، این معنا به دست می آید که این تقوا به شکل ابتدایی است نه یک تقوای اسمی و پایدار؛ لذا عبارت «لعلکم تتقون؛ شاید تقوا پیشه گیرید» به کار رفته است. این بدان معناست که شرایط روزه ماه رمضان همانند شرایط استخر و کارگاهی و دوره های عملی است، بنابراین، نمی توان امید داشت که این شخص در شرایط طبیعی همانند شنا در دریا بتواند موفق باشد؛ زیرا در شرایط آزمایشگاهی، شرایط و متغیرات مدیریت می شوند و اجازه داده نمی شود تا شخص در شرایط دشوار طبیعی قرارگیرد به سرعت در درون آب غرق شود.

شرایط ماه رمضان، شرایط استثنایی است، زیرا شیاطین و امواج بیرونی و سهمگین در کنترل هستند و اجازه عمل به آنها داده نمی شود. وقتی شخص دراین شرایط، تمرین تقوا کرد، این توانایی را دارد که در دریای وسوسه های ابلیسی و شیطانی شنا کند و همچنان در مسیر رنگ خدایی (متأله) شدن گام بردارد.

در حقیقت شرایط آزمایشگاهی ماه رمضان کمک می کند تا انسان بتواند بر نفس اماره خود مسلط شود و ترس از دشمن درونی و غافل گیری از پشت برطرف شود؛ ولی همچنان وسوسه های شیطانی و فشارهای سهمگین شیطان ادامه خواهد داشت و اگر شخص درماه رمضان این دوره را با موفقیت پشت سربگذارد، امید آن است که بتواند در ماه های دیگر سال از فشارهای بیرونی نیز برآید و بر آنها چیره شود.

خداوند بارها بیان می کند که شرایط ماه رمضان یک شرایط استثنایی و کارگاهی است و از امدادهای غیبی برخوردار می باشد. (بقره آیات ۴۵ و ۱۵۳ و ۱۸۴ و ۱۸۵ و آیات دیگر)، زیرا از نظر خداوند ماه رمضان یک ماه استثنایی است که اصل هدایت وحیانی نیز در این ماه به انسانها داده شده است. (بقره آیه ۱۸۴ و ۱۸۵ و نیز سوره قدر و دخان).

انسان در شرایط استثنایی آزمایشگاهی و کارگاهی ماه رمضان این امکان را دارد تا با مخالفت با خواسته های نفس، مدیریت آن را بدست گیرد. اصولا آن چیزهایی که به عنوان واجبات روزه یا محرمات آن بیان شده است، بسترسازی برای دستیابی به این هدف است.

در روزه، اموری چون آشامیدن، خوردن و آمیزش جنسی (بقره آیات ۱۸۳ و ۱۸۷) به عنوان مبطلات روزه مطرح شده است. این سه گانه شاید مهم ترین خواسته های نفسانی بشر باشد و شیطان نیز با توجه به نیازهای طبیعی بشر می کوشد تا بر انسان مسلط شده و او را به اسراف دعوت کرده و گمراه سازد؛ زیرا پاسخ گویی به این نیازهای طبیعی بشر، در حد معقول و مشروع آن، هیچ ضرر و زیانی نمی رساند و ابلیس نمی تواند بر آدمی مسلط و چیره شود، ولی اگر آدمی بیش از اندازه به این امور توجه کند، به همان اندازه از خداوند و اهداف آفرینش دور می شود و این همان غفلت از خداوند است که بسیاری از مردم دچار آن می شوند.

روزه به آدمی کمک می کند تا نه تنها با تمرین، خواسته های طبیعی خود را در حد کمتر از مطلوب که به بدن ارائه دهد، بلکه توجه بیشتری به معنویات داشته باشد و خود را با اموری معنوی انس دهد و زمینه را برای رهایی از فرورفتن در مادیات و تأمین آن فراهم آورد. از این رو ماه رمضان یک فرصت استثنایی است تا انسان با قرآن و نماز خوگیرد و با انس با معنویت، خود را بجای (مشغله فراوان) سبح طویل (مزمل، آیه۷) در مادیات، به قول ثقیل (مزمل، آیه۶) نزدیک سازد.

شرایط ماه رمضان موجب می شود تا شخص با توجه یابی به عظمت خداوندی (بقره، آیه ۱۸۵) از کارهای زشتی که مانع از تحقق صبغه الله و رنگ خدایی انسان می شود، توبه و استغفار کند تا خداوند او را از زشتی ها و ناپاکی های گناه پاک نماید. (نساء آیه ۹۲)

در این صورت خداوند بشارت رهایی از خسران را به او می دهد (توبه، آیه ۱۱۲) و از امدادهای غیبی برخوردار می سازد (بقره، آیات ۴۵ و ۱۵۳)

● روزه، تمرین شکرگزاری

از آن جایی که بهره مندی از هر چیز به شکل درست و صحیح و در چارچوب اهداف و فلسفه آن، عین شکر و سپاسگزاری است؛ خداوند در آیه ۱۸۵ سوره بقره، روزه گرفتن انسان را عین شکر و سپاس می داند. کسی که روزه می گیرد، تمرین شکرگزاری می کند؛ زیرا می آموزد که چگونه از نعمت های الهی برای مدیریت نفس و تحقق بخشی به اسمای الهی و فعلیت دهی به کمالات در خود استفاده کند. این گونه رفتار عین سپاسگزاری و شکرگزاری به درگاه خداوندی است؛ زیرا خداوند آنچه از انسان می خواهد بهره مندی صحیح از همه امکانات برای رسیدن به هدف آفرینش یعنی متاله (خدایی) شدن و مظهریت یابی به عنوان رب العالمین و خلافت در مقام پروردگاری است تا دیگر موجوداتی را که بر انسان سجده برده و اطاعت او را به عنوان خلیفه الهی پذیرفته اند، به کمال شایسته و بایسته شان برساند.

بی گمان دست یابی به این هدف و مقام، همان رستگاری و فوز عظیمی است که خداوند برای انسان رقم زده است؛ زیرا خداوند با ایجاد امکاناتی از جمله عقل و وحی خواسته است تا انسان به کمال شایسته و بایسته خود برسد و در مقام خلافت الهی قرار گیرد. این همان مفهوم واقعی رستگاری، موفقیت و بهشت است. (بقره، آیات ۴۵ و ۱۵۳ و آیات دیگر)

از نظر خداوند کسی که از ماه رمضان به خوبی بهره مند می شود و روزه ماه رمضان را به کمال و تمام به درستی به جا می آورد، از خیر بهره مند شده است. (بقره، آیه ۱۸۴) زیرا چنین شخصی در مسیر کمالی گام برمی دارد و امید است تا تحقق بخشی کامل تقوای الهی و متقی شدن، اسمای الهی را در خود فعلیت و تحقق بخشد و متحقق به حقیقت الهی و متاله گردد.

روزه به سبب کارکردهای بسیار مثبت در مدیریت نفس و دست یابی انسان به تقوای الهی، به عنوان یک ابزار و وسیله مهم در اسلام مطرح شده است. از این رو، کسانی که می خواهند به مقام صابران (بقره، آیه ۱۵۳) و یا مقام خاشعان (بقره، آیه ۴۵) برسند می توانند از روزه در همه زمانها به عنوان یک وسیله کارآمد و کاربردی استفاده کنند؛ زیرا روزه کمک می کند تا انسان بتواند نسبت به مشکلات مقاوم شود و فشارهای سخت و جانکاه را تحمل کند؛ زیرا هنگامی که شخص به اراده خود، از خورد و خوراک و شهوت جنسی دست می کشد و فشار سنگین آن را تحمل می کند، نسبت به امور دیگر بسیار راحت تر و آسان تر می تواند مقاومت کند.

● روزه، خیر مطلق

از نظر قرآن روزه گرفتن در هر شرایطی، خیر است. (بقره، آیه ۱۸۴) خیر به معنای خوبی و نعمتی است که انسان به تمام و کمال از فواید آن بهره مند می شود. این بدان معناست که روزه در هر شرایط کارکرد مثبتی دارد و اگر خداوند به سبب مریضی و یا مانند آن، روزه را واجب نکرده، به معنای پرهیز از تکلف است، و گرنه روزه در هر شرایطی کارکرد مثبت خود را به جا خواهد گذاشت.

به سخن دیگر، از نظر قرآن روزه گرفتن در هر شرایطی خیر و مثبت و مفید و سازنده است؛ هر چند که واجب نباشد، زیرا انسان در هر شرایطی با گرفتن روزه از آثار و برکات روزه بویژه در مدیریت نفس و تقویت روح و روان بهره مند خواهد شد و شکیبایی و صبر و خشوع آدمی را تقویت می کند.

در همین راستا در پیرامون ما هستند انسانهای والاهمت و خودساخته ای که یا کثیرالصوم در طول سال هستند و یا حداقل غالب روزها را با روزه گرفتن سپری می کنند و از این رهگذر ضمن کسب تقوا و تقویت اراده، زمینه جوشش چشمه های حکمت را در وجود خودشان فراهم می کنند: اندرون از طعام خالی دار/ تا در آن نور معرفت بینی

با این وجود متأسفانه عده ای از مردم از انجام این وظیفه مهم و کارآمد پرهیز دارند و خود را به تمارض می زنند تا از انجام واجب و وظیفه الهی که خیر آن تنها برای خودشان است، بگریزند. این فرار و گریز از انجام وظیفه روزه تنها زیانش نصیب خودشان می شود؛ زیرا هر کسی امداد غیب الهی را بخواهد یا بخواهد روح و روان خویش را تقویت کند و دیگران او را به بردگی نکشند و برده و اسیر هواهای نفسانی نباشد، می بایست به روزه به عنوان یک خیر کثیر توجه کند؛ زیرا روزه تامین کننده خواسته های مادی دنیوی و اخروی و معنوی و روحی و روانی بشر نیز می باشد.

باشد با بهره مندی از فواید روزه بویژه در کارگاه رمضان و بهار قرآن، از فواید معنوی و مادی و دنیوی و اخروی روزه استفاده کنیم و خود را برای ابدیت خوب و شاد و سعادتمند بسازیم.

خلیل منصوری