ضمانت, خیری که شاید شر شود

پرونده های ضمانت, امروزه حجم زیادی از پرونده های قضایی را در برمی گیرند

«آخه همکار همدیگه بودیم و با این همه رفت و آمد خانوادگی دیگه مثل ۲ تا برادر شده بودیم. یه روز با لبی خندون و ورقه‌ای در دست اومد پیشم که خیلی گرفتارم و از لحاظ مالی به هم ریختم، حالا دری به تخته زده و با این در و‌ اون در زدن و دیدن چند تا آشنا یه وام برام جور شده که می‌تونه تا حدی مشکلاتم رو سر و سامون بده، حالا فقط مونده دو تا ضامن و تموم، اونم که یکیش جوره و یکی دیگشم داداش خودمون.

تا به خودم اومدم دیدم تو بانک هستم و خودکار به دست دارم و برگه ضمانت وامی به مبلغ ۱۰ میلیون تومان رو دارم امضا می‌کنم. تموم شد. باید علاوه بر فیش حقوقی یه فقره چک به مبلغ وام درخواستی هم می‌دادم که چون دسته چک همراهم نبود گفتم دوستم فردا بیاد و یه برگه از چک رو بهش بدم تا ببره بانک. بله... خوشحال از خوشحالی دوست عزیز و از این که یه کار خیر انجام دادیم. همه چیز به خوبی پیش می‌رفت تا این که بعد از ۶ ماه دیدم فیش حقوقی‌ام خیلی کمتر از ماه‌های دیگه است، به حسابداری رفتم. متوجه شدم که بله... دوست گرامی اقساط وام رو پرداخت نکرده و حالا ما موندیم و اقساط وام ۱۰ میلیون تومانی (آش نخورده و دهن سوخته) خیلی سریع رفتم پیش دوستم و فیش حقوقی رو نشونش دادم، نگام کرد و چشم تو چشمم انداخت و گفت: ندارم... چی کار کنم؟ اگه می‌شه چند قسطی از شما کم بشه تا یه ذره سر و سامون پیدا کنم، از خجالتت درمیام. گفتم باشه ... بعد از پرداخت قسط‌های زیاد، برای چندمین بار پیش دوستم رفتم و با عصبانیت ازش شاکی شدم، اونم نه برداشت و نه گذاشت گفت: داداش اصلا نمیدم می‌خوای چه کار کنی؟

● ضمانت در قانون

بسیاری از مردم در روابط اجتماعی‌شان مسوولیت‌هایی را می‌پذیرند که آشنایی‌ای‌ با آثار قانونی آن ندارند. یکی از این موارد که در پرونده‌های قضایی بسیاری یافت می‌شود، بحث ضمانت است.

ماده ۶۸۴ قانون مدنی بیان می‌کند که «عقد ضمان عبارت است از این‌که شخصی مالی را که بر ذمه دیگری است بر عهده بگیرد. متعهد را ضامن، طرف دیگر را مضمون له و شخص ثالث را مضمون‌عنه یا مدیون اصلی می‌گویند.» به عبارت ساده‌تر در یک ضمانت بانکی، بانک را مضمون‌له و کسی که شما از او ضمانت می‌کنید را مضمون‌عنه و شما که ضمانت انجام داده‌اید را ضامن گویند. مواد بعدی قانون مدنی نیز مشخصه‌هایی از کلیات عقد ضمان را بیان می‌کند مثل عاقل و بالغ بودن ضامن و نیز داشتن رضایت و قصد کامل برای ضمانت، لازم نبودن رضایت مدیون اصلی برای ضمانت توسط ضامن و...

● اول بخوان بعد امضا کن

امروزه در نظام بانکداری ایران، دریافت تسهیلات بانکی به عنوان یکی از مسائل پرحاشیه بازار پول مطرح است. با آن که قرار بر آن شده بود که با تحول نظام بانکی دیگر خبری از هفت‌خوان‌های رسیدن به تسهیلات بانکی نباشد، ولی هم‌اکنون آنچه مشاهده می‌شود وجود ضمانت‌نامه‌های مختلف در مقابل متقاضیان تسهیلات بانکی و مشکلات آن است.

متقاضیان پس از موفقیت در جستجوی ضامن، به همراه ضامن یا ضامن‌های خود در بانک حضور پیدا کرده و فرم‌های چاپ شده مخصوصی را که برای وام‌گیرنده و ضامن است امضا می‌کنند. نکته آنجاست که اغلب نه متقاضی و نه ضامن هیچ تمایلی به خواندن مفاد این فرم‌ها ندارند، کاری که شاید چند دقیقه به طول انجامد. شاید پاسخ آنان به این امر چنین باشد که «چه بخوانی و چه نخوانی باید امضا کنی».... بله، شاید این جمله در مورد متقاضی صادق باشد ولی در مورد ضامن متفاوت است؛ کسی که بدون هیچ سود مالی زیر بار مسوولیت می‌رود و متعهد می‌شود. عموما این فرم‌ها در بندهای خود پس از معرفی نوع تسهیلاتی که متقاضی وام درخواست کرده، به وام‌گیرنده و ضامن اشاره داشته و شرایطی را که بر آنان حمل می‌شود بیان می‌کند.

مثلا در یکی از بندهای فرم «قرارداد قرض‌الحسنه اعطایی» یکی از بانک‌های ایران چنین آمده است که «قرض‌گیرنده و متعهد یا متعهدین ضمن عقد قرض موضوع این قرارداد و شرایط عمومی حساب سپرده قرض‌الحسنه جاری بانک را که جزو لاینفک این قرارداد است قبول و امضا نمودند و ضمن عقد مزبور بانک را وکیل بلاعزل خود نموده و به بانک حق و اختیار دادند که بانک مطالبات ناشی از این قرارداد را از موجودی حساب‌ها و سپرده‌های متعلق به قرض‌گیرنده و ضامن و ضامنین نزد هر یک از شعب و واحدهای بانک مزبور و سایر بانک‌های کشور تامین و برداشت نماید.

پس با توجه به این بند در قرارداد اگر ضامنی روزی برای برداشت پول از کارت بانکی عضو شتاب خود با حساب خالی از پول در مانیتورهای کارت‌خوان مواجه شد، نباید تعجب بکند زیرا که قبلا اجازه هرگونه برداشت از هر نوع حساب بانکی را به بانک طرف قرارداد داده است.

● چک ضمانتی

ضامن در مواقعی علاوه بر فیش حقوقی یا پروانه کسب باید یک فقره چک در وجه مضمون‌له (یا همان بانک) نیز بدهد. نکته‌ای که در اینجا بسیار مهم است، این که ضامن باید در برگه چکی که ارائه می‌دهد بنویسد بابت ضمانت از.... و این عمل به دلیل آن است که ماده ۱۳ قانون صدور چک اصلاحی سال ۱۳۸۲ در بند (ج) و (ه) خود بیان می‌کند: چنانچه در متن چک قید شده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است یا این‌که در صورتی که چک بدون تاریخ صادر شده باشد، چک مزبور قابل تعقیب کیفری نیست. پس می‌توان فهمید که با نوشتن متن «بابت ضمانت معامله....» در ورقه چک و نیز بی‌تاریخ بودن آن و عمل اطمینان‌آوری مثل چسباندن قطعه چسبی بر روی آنها، در صورت بروز مسوولیت، ضامن دچار گرفتاری‌های ناشی از چک کیفری نشده و از عواقب آن رهایی پیدا می‌کند.

● ضامن متضرر و شکایت از مدیون اصلی

علت آن‌که امروزه در جامعه ضامن بسیار کمیاب شده این است که در عین ناباوری مدیون اصلی ناپدید شده و تمامی تعهدات به عهده ضامن افتاده و مشکلات مالی بسیاری را بر دوش وی می‌گذارد. اما پس از اتفاق افتادن این نتیجه ناگوار برای ضامن، بسیاری از این افراد بر این باورند که هیچ کاری نمی‌توان کرد جز پرداخت قسط‌های دیگری در سر موعد خود، بلکه به هیچ وجه این طور نیست. ماده ۷۰۹ قانون مدنی بیان می‌کند که ضامن حق رجوع به مضمون‌عنه را ندارد، مگر بعد از ادای دین... بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که ضامن پس از پرداخت دینی که ضمانت آن را بر عهده گرفته است، می‌تواند به مدیون (مضمون عنه) رجوع کند و حق خود را بستاند. ضامن می‌تواند با دریافت گواهی مبنی بر ضمانت وی از مدیون و نیز گواهی پرداخت دین مدیون از سوی بانک، اقدام به تنظیم دادخواست حقوقی مطالبه وجه مزبور کند.

● کار از محکم‌کاری عیب نمی‌کند

در صورت عدم پرداخت اقساط بانکی یا مورد تعهد دیگر توسط مدیون، علاوه بر آن که ضامن می‌تواند بعد از رفع مسوولیت از خود اقدام به تنظیم دادخواست مطالبه وجه کند، وی می‌تواند در زمان توافق بر ضمانت، از مدیون ضمانت‌هایی را بگیرد؛ بدین ترتیب که مدیون به مقدار مبلغ مورد ضمانت به ضامن سفته یا چک داده و خیال ضامن را از بابت بازپرداخت اقساط یا دیگر تعهدات راحت کند. البته باید به چند نکته توجه داشت؛ ابتدا این‌که این کار به این دلیل است که بتوان مدیون اصلی را مورد تعقیب کیفری قرار داده، بلکه از ترس زندان و محدودیت‌هایی از قبیل مسدود شدن حساب بانکی، محرومیت از داشتن دسته چک به طور موقت یا دائم، حق ضامن را ادا کند. به این خاطر ضامن در فقره یا فقره‌های چکی که از کسی که ضمانتش را می‌کند، باید این موارد را رعایت کند: چک باید تاریخ‌دار باشد، یعنی این‌که اگر آخرین قسط وام ۵ سال دیگر است، تاریخ مندرج در چک بعد از این تاریخ ذکر شود و دیگر آن که تاریخ صدور چک در آن (گوشه و پایین چک) ذکر نشود، بر این اساس بند (ه) ماده (۱۳) قانون صدور چک چنین بیان می‌دارد: «در صورتی که ثابت گردد چک بدون تاریخ صادر شده و یا تاریخ واقعی صدور چک مقدم بر تاریخ مندرج در متن چک باشد صادرکننده چک قابل تعقیب کیفری نیست» دیگر آن که در متن چک هدف از پرداخت چک که همان تعهد یا شروط می‌باشد، ذکر نشود و نیز چک حتما دارای امضا باشد.

البته اخلاق حرفه‌ای ایجاب می‌کند که ذکر شرط یا تعهد مورد نظر در چک بیان شود که اگر این امر صورت گیرد دیگر امکان تعقیب کیفری در آن نیست. در بعضی مواقع دیده می‌شود که ضامن از مدیون، چک بدون امضا، بدون تاریخ و حامل و بدون هیچ شرطی را گرفته و مدیون به اسم امانت چک را در اختیار ضامن قرار می‌دهد، در اینجا این امکان وجود دارد که مدیون با آن که وام را به طور کلی و تماما تسویه کرده با امتناع ضامن از باز پس دادن فقره چک روبه‌رو شود که راهی جز شکایت علیه ضامن سابق را نداشته و تقاضای استرداد چک را در دادگاه یا شورای حل اختلاف علیه ضامن خود بدهد. البته مواردی مثل خیانت در امانت را می‌توان مطرح کرد که عملا اثبات این موضوع به خاطر مشخصات چک تحویلی بسیار سخت می‌باشد و صادر‌کننده چک را با مشکلات فراوانی روبه‌رو می‌کند.

در نتیجه باید در نهایت دقت و علم کامل به قانون و حقوق و تکالیف طرفین اقدام به ضمانت کرده تا نه‌تنها ضامن بلکه مدیون نیز با مشکلاتی که به ذهنشان خطور نمی‌کند روبه‌رو نشوند.

علی طالبی