امام خمینی ره و رسانه های جمعی

هدف از این مقال, بررسی جایگاه و نقش رسانه های عمومی از جمله مطبوعات و رادیو و تلویزیون از دیدگاه امام خمینی ره به عنوان بنیان گذار انقلاب اسلامی است به همان میزان كه پرداختن به جایگاه رسانه ها در ساختار اجتماعی حایز اهمیت است, دیدگاه های حضرت امام ره درباره آن ها و مواضع ایشان در این باره نیز شایان توجه است

درباره انسان، گفته ها و ناگفته های فراوانی وجود دارد و هر یك از اندیشمندان و متفكران از زاویه ای به او نگریسته است. یكی از موضوعات جالب توجه سیر تحول و دگرگونی هایی است كه حیات جوامع بشری شاهد آن بوده اند. شاید بهترین تبیین در جهت تحلیل دگرگونی های درون نظام های اجتماعی، سیر تكامل و پویایی جوامع است. این سیر تكاملی موجب شده كه اجزای درون نظام نیز به فراخور تحولات كلان و همراه آن دگرگون شود تا متناسب با آن رشد كند و پاسخ گوی نیازهای آن گردد.

نظام ارتباطات نیز به تبعیت از این اصل كلی، دوره های گوناگونی به خود دیده است. ایجاد روابط۱ و اشكال آن از پیك ها و چاپارها گرفته تا علایم صدایی همانندكوبیدن بر طبل و پیام های تلگرافی و امواج رادیویی و سایر ارتباطات جهانی، همه روش ها و الگوهایی بوده اند تا از طریق آن ها، پیام هایی را به مخاطبان خود برسانند. بدین روی، ایجاد ارتباط امری اجتناب ناپذیر بوده است. لنسكی می گوید: «نخستین نیاز ناشی از نظام عبارت است از وجود ارتباط میان اعضا. این امر در هر نوع سازمان اجتماعی انسانی یا حیوانی ضرورتی اجتناب ناپذیر است.»۲

ناگفته پیداست كه به فراخور نوع و شكل پیام، زبان آن نیز تغییر می كند. اما آنچه مسلّم است این كه ارتباط در گرو زبان محاوره ای است تا تعامل و تفهیم بین اعضا امكان پذیر شود. همان گونه كه دگرگونی ها كلیت نظام را در برمی گیرد و روش های مبادله اطلاعات و ایجاد ارتباطات را شامل می شود، محتوای پیام ها نیز در معرض تغییر و دگرگونی قرار می گیرد و چه بسا نظام های فرهنگی، كه متشكل از باورها و ا رزش های بنیادین آن جامعه است، دست خوش تغییر و دگرگونی شود كه البته این ممكن است زاییده تحولات درونی و یا بیرونی باشد. اما در عین حال، ویژگی جامعه بشری به طور طبیعی، در معرض نابودی است; زیرا مرگ سرنوشت محتوم هر انسانی است. برای مقابله با این پدیده، جامعه باید تدبیری اتخاذ كند تا بقای فرهنگی خود را تضمین نماید و این ممكن نیست، مگر از طریق فرایند اجتماعی شدن۳.

مطالعه ویژگی های جوامع سنّتی این واقعیت را به وضوح آشكار می سازد كه یكی از كاركردهای اساسی خانواده،۴

اجتماعی كردن كودكان و آماده ساختن آن ها برای ایفای نقش های آینده و نیز كسب موقعیت های مختلف اجتماعی است. در فرآیند اجتماعی شدن، افراد ارزش ها و هنجارها را می آموزند و بدان ها پای بند می گردند و از طریق این فرآیند اجتماعی، به اعضای موظف جامعه تبدیل می شوند.۵

امروزه بر اساس تغییرات ناشی از رشد جوامع صنعتی و نفوذ ویژگی های آن در تار و پود بافت های جامعه، سلول های آن متأثر و منفعل گشته است. این انفعال همان تغییرات و دگرگونی هایی است كه قبلاً بدان اشارت رفت. خانواده امروزی، خانواده دیروزی نیست. اگر در جامعه سنّتی روابط انسان در حوزه اعضای خانواده، خویشان و همسایگان و همسالان خلاصه می شد، امروزه به كمك وسایل ارتباط جمعی، ارتباط با دورترین انسان ها امكان پذیر شده است. شكل این ارتباط به گونه ای است كه فرد درگیر در تعامل، حضور دیگران را كاملاً حس می كند. به همین دلیل، از او می آموزد كه چگونه عمل كند، چه چیزهایی را باور نماید و به چه اندیشه ای فرو رود. در حقیقت، رسانه ها به میزان زیادی جایگزین خانواده شده و كاركرد اجتماعی كردن را به عهده گرفته اند.

علاوه بر آن كه افراد مستقیماً تحت تأثیر رسانه ها می باشند، گروه ها و سازمان های اجتماعی كننده و نیز خود خانواده تحت تأثیر این پدیده است. نهاد آموزش و پرورش با تمام وسعت و طول و عرض خود، منفعل و متأثر از رسانه هاست. گروه های خویشاوندی، شغلی و نیز همسالان از این موضوع مستثنا نیستند. برقراری این ارتباطات «فرهنگ» ساز است و موجب تعالی و تكامل فرهنگ۶ و یا انحطاط آن می گردد. بر این اساس، وسایل ارتباط جمعی از اهمیت خاصی برخوردار است; زیرا به دلیل فرهنگ سازی، الگوهای رفتاری اعضا را تنظیم می كند. در عین حال، همواره تخطّی از آموخته ها برای هر یك از اعضا و نیز هر گروهی محتمل است. بدین منظور، راهكارهای نظارت اجتماعی برای اعضا و گروه ها طراحی شده تا از این رهگذر، رفتار اعضا تنظیم گردد.

برای تنظیم روابط میان افراد، دو دلیل عمده وجود دارد:

۱. حصول اطمینان از این كه كارهای حیاتی جامعه انجام می گیرد;

۲. پیش گیری از اختلال ها و آشفتگی هایی كه ممكن است به سبب كشمكش های درونی جامعه در زندگی اجتماعی پدید آید.۷

علی الاصول، ویژگی های زیستی، فطری و غریزی انسان به گونه ای طراحی شده كه ناخودآگاه این اهداف تأمین می شود و روابط به گونه خاص خود تنظیم می گردد. اما این ویژگی ها كافی نیست و زمینه كج روی كاملاً از بین نمی رود، بلكه همواره احتمال تخطّی و اهمال زیاد است.

بنابراین، لازم است عنصر دیگری بدان افزوده شود تا اهمال كاری ها به حداقل ممكن برسد. علاوه بر آن، چه بسا رفتارها مبتنی بر ویژگی زیست شناختی نباشد، بلكه خاستگاه اجتماعی داشته باشد. در این صورت است كه ضرورت وجود عوامل و كارگزاران «اجتماعی شدن» رُخ می نمایاند. همچنین در این موارد است كه راهكارهای نظارت اجتماعی ضرورتی دو چندان می یابد: «با وجود این ]مهارهای زیست شناختی[، قابلیت اهمال در جوامع انسانی، به ویژه در زمینه انجام وظایف ضروری و تنظیم رفتارهای انفرادی، چنان نیرومند است كه مكانیسم های ژنتیكی را لزوماً باید با مكانیسم های فرهنگی بسیار نیرومندتر تكمیل كرد. این مكانیسم ها، كه معمولاً «كنترل های اجتماعی» خوانده می شوند، تنظیم زندگی گروهی را بر اساس تشویق رفتارهای مطلوب و تنبیه رفتارهای نامطلوب سازمان می دهند.»۸

تجربه و مطالعات جامعه شناسان و سایر اندیشمندان این حقیقت را به اثبات رسانده كه راهكارهای نظارت اجتماعی و ضمانت های اجرایی به تنهایی ناكارا بوده و در مواردی بی كاركرد و یا حتی دارای كاركرد منفی است. بدین دلیل، می توان از عوامل و كارگزاران اجتماعی شدن حداكثر بهره را بُرد تا بتوان راهكارهای نظارت و ضمانت اجرایی را به درون اعضا نفوذ داد و از این رهگذر است كه علاوه برموارد یاد شده، رسانه های جمعی اهمیت می یابد.

چنان كه جامعه شناسان به تفصیل خاطرنشان ساخته اند، هیچ گونه روش نظارت اجتماعی، در صورتی كه منحصراً به تشویق و تنبیه های برونی متّكی باشد ـ یعنی بر تصمیم هایی كه گروهی از افراد در مورد افراد دیگر اخذ می كنند ـ مؤثر واقع نخواهد شد. مسأله اساسی این است كه نظام فرهنگی جامعه باید چنان محیطی به وجود آورد كه افراد به نوعی نظم اخلاقی درونی پایبند گردند. به همین علت، یكی از هدف های عمده فرایند اجتماعی شدن باید عبارت باشد از ادغام موازین و ارزش های گروهی در وجدان های انفرادی به نحوی كه اعضای جامعه ارزش های گروهی را نه به عنوان معیارهای تحمیلی از خارج، بلكه به عنوان ارزش ها و معیارهای شخصی خویش نیز بپذیرند.

با عنایت به آنچه گذشت، هدف از این مقال، بررسی جایگاه و نقش رسانه های عمومی از جمله مطبوعات و رادیو و تلویزیون از دیدگاه امام خمینی(رحمه الله) به عنوان بنیان گذار انقلاب اسلامی است. به همان میزان كه پرداختن به جایگاه رسانه ها در ساختار اجتماعی حایز اهمیت است، دیدگاه های حضرت امام(رحمه الله) درباره آن ها و مواضع ایشان در این باره نیز شایان توجه است.

● اهمیت و كاركرد مطبوعات

یكی از اركان ایجاد ارتباط و انتقال مفاهیم و نظرات در دنیای امروز، مطبوعات است. مطبوعات حوزه و گسترش فراوانی را در خود جای می دهد. از یك منظر، هر آنچه به طبع می رسد در قلمرو مطبوعات قرار می گیرد. به همین دلیل، نوشتار حاضر درصدد است كه از این وسعت مفهومی بهره جسته، گونه های مختلف را مورد مداقّه قرار دهد. حضرت امام(رحمه الله)نیز از این عمومیت مفهوم بهره برده و در سخنرانی ها و پیام های كتبی خود، گاهی «مطبوعات» را با برخی مصادیق آن مثل «روزنامه»۹به كار برده اند.

تردیدی نیست كه قوام و بنیاد نظام های اجتماعی بر اصل ایجاد ارتباط در بین اعضای جامعه و نیز رابطه با بیرون نظام است. ایجاد رابطه بدون اطلاع و آگاهی از كنش های درون و برون نظام ممكن نیست; بدین معنا كه وجود اطلاعات و اخبار از یك سو بر تعامل ها مؤثر بوده و آن ها را تحت تأثیر قرار می دهد و از سوی دیگر، همین عمل ها و عكس العمل ها موضوعات جدیدی برای مطبوعات فراهم می نماید. مطبوعات یكی از ابزارهای تعیین كننده خط مشی های حاكم بر جامعه است كه می تواند مصلِح یا مفسِد باشد.

«اما قلم ها اگر لغزش پیدا كنند یك ملت را می لغزانند... قلم شما اگر ارشادی باشد، ملت را به راه راست هدایت می كند و می تواند مردم را از انحرافات نجات دهد.»۱۰

یكی از كاركردهای مطبوعات انتشار اطلاعات۱۱ و اخبار و تازه های علم و فرهنگ است، مطبوعات همانند سایر كارگزاران جامعه پذیری، موظفند انسان ها را به صورت اعضای مفیدی برای جامعه تربیت كنند.

«رسالت علم و قلم و بیان، آموزش و تعلیم و تربیت انسان است تا انسان الهی شود.»۱۲

همان گونه كه حضرت امام(رحمه الله) صراحتاً بیان می فرمایند، رسالت قلم علم آموزی است كه برای انجام این مهم، لازم است اهل قلم موقعیت و جایگاه خود را در ساختار اجتماعی همانند یك معلم دل سوز در نظر بگیرند تا هم به دنبال كسب علم و دانش باشند و همواره اندوخته های علمی خود را افزایش دهند و هم اندوخته های علمی خود را به كمك قلم به دیگران منتقل كنند. به طور معمول، معلم باید یافته های علمی خود را با زبانی بیان كند كه آن ها كه در كلاس درس نشسته اند بتوانند از آموخته های او بهره ببرند. اما این كافی نیست، بلكه تعلیم و آموزش باید همراه با تربیت باشد، علم آموزی باید جهت دار باشد و انسان را متوجه رابطه شخص با خدا و خالقش كند تا از این رهگذر الهی شود. از این منظر، قلم و مطبوعات كاركردی ابزاری دارند و تا زمانی ارزشمندند كه بتوانند مقصدی متعالی را تأمین نمایند. در غیر این صورت، نه تنها مفید فایده نیستند، بلكه حتی مانع رشد و تعالی می شوند.

بنابراین، اولین كاركرد مطبوعات در عرصه روابط اجتماعی، زمینه سازی برای رشد معنوی اعضای جامعه است. از این موضوع معلوم می گردد كه مطبوعات و فراورده های قلمی در دیدگاه حضرت امام(رحمه الله) از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

«و آن كه از همه خدمت ها بالاتر است این است كه نیروی انسانی ما را رُشد بدهد و این به عهده مطبوعات است...»۱۳

● مطبوعات و انتقاد

معمولاً انسان مرتكب خطا و اشتباه می شود و هیچ انسانی ـ مگر معصومان(علیهم السلام) ـ مبرّای از خطا و اشتباه نیست. اما دیدن اشتباهات، خود هُنر است كه باید به موقع و به نحو شایسته، اشتباهات را دید. در درون ساختار اجتماعی نیز ممكن است این گونه موارد وجود داشته باشد و احیاناً اجزای نظام كاملاً با یكدیگر همنوا و هماهنگ نباشند. یكی از كاركردهای مطبوعات مشاهده این ناسازگاری ها است و چه بساتذكرات مطبوعات و سایر رسانه ها موجب شود كه اعضای درگیر در خطا و اشتباه متوجه آن شده، روند انجام كارها را به گونه ای طراحی نمایند و تغییر دهند كه خسارات احتمالی به دنبال نداشته باشد و از آسیب های جدّی آشكار و پنهان جلوگیری به عمل آید.

«... مسأله دیگر راجع به انتقاد، البته روزنامه ها باید مسائلی كه پیش می آید را نظر كنند، یك وقت انتقاد است ـ یعنی:انتقادسالم است ـ این مفیداست...»۱۴

با این دیدگاه، كه اصولاً انتقاد سالم، مفید است، انتقاد سالم از دیدگاه حضرت امام(رحمه الله) آن شكل بیانی است كه در آن انگیزه تكمیل كاستی ها وجود دارد، نه آن كه در پی تخریب افراد و ترور شخصیت آن ها باشد.

«انسان چون با یكی خوب نیست، در مطبوعات او را بكوبد، كار درستی نیست...»۱۵

یكی دیگر از ویژگی های مطبوعات و نوشتار سالم آن است كه علاوه بر حفظ كلیّت نظام،۱۶ آرامش آن دچار اختلال نگرداند و در عین آرامش و حفظ تعادل، نكات مورد نظر را به گونه ای بیان كند كه تنش زا نباشد.

«روزنامه ها نباید یك چیزهایی راكه موجب تهییج مردم است و موجب انحراف مردم است در آن جا بنویسند.»۱۷

حضرت امام(رحمه الله) در جای دیگر، مرز بین انتقاد و انتقام یا تضعیف و تخریب را به گونه دیگری بیان می كنند:

«وقتی كه انسان فرض كنید از یك كسی گله دارد یا می بیند نقیصه ای در كار هست این نصیحت می تواند بكند، اما لسان نصیحت غیر لسان لجن كردن و ضایع كردن است. ... شما ملاحظه كنید انسان چه قدر ضعیف است. اگر من یك قلمی دستم بگیرم و بخواهم مطلبی بنویسم برای كسی كه خیلی دوستش دارم، ممكن نیست در این قلم یك لغزشی پیدا بشود كه این ولو هزار تا عیب داشته باشد، یكی از آن ها را اشاره كنم: هیچ ممكن نیست; برای این كه این دوستی نمی گذارد. اگر چنانچه از آنور، من با یك كسی دشمنی داشته باشم، یك قلمی دست بگیرم بخواهم بنویسم، ممكن نیست كه از محاسن او یك كلمه بنویسم. این قضیه، قلم شیطان است این، آن كسی قلمش قلم انسانی است، آنی است كه از روی انصاف چیز بنویسد، از روی انصاف صحبت كند.»۱۸

نویسنده:فاضل حسامی

پی نوشت ها

۱ـ ارتباط را می توان جریانی دانست كه طی آن دو یا چندنفر به تبادل افكار، نظرات، احساسات و عقاید خود می پردازند. باقر ساروخانی، جامعه شناسی ارتباطات، ج دوم، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۸، ص ۶

۲ـ گرهاردوجین لنسكی، سیر جوامع بشری، ترجمه ناصر موفقیان، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۶۹، ص ۴۶.

۳ـ ۴ـ ۵ـ همان، ص ۴۷ / ؟ / ص ۴۷

۶ـ باقر ساروخانی، پیشین، ص ۶ و ۷

۷ـ ۸ـ لنسكی، پیشین، ص ۴۸ / ۴۹

۹ـ امام خمینی، صحیفه نور، ج ۱۹، سخنرانی در جمع مقامات مملكتی، ۱۳/۶/۶۴

۱۰ـ همان، ج ۱۹، ص ۲۱۵ ـ ۲۱۶ سخنان معظم له در جمع مسؤولان روزنامه های كیهان، اطلاعات، جمهوری اسلامی، ۱۰/۶/۶۴

۱۱ـ ۱۲ـ همان، ج ۱۴، ص ۲۵۷ ـ ۲۵۹ / ج ۱۳، ص ۲۲۸ ـ ۲۳۱

۱۳ـ همان، ج ۸، ص ۲۲ ـ ۲۵ سخنان معظم له در جمع مسؤولان و كاركنان مجله خواندنی ها، ۱۴/۴/۵۸

۱۴ـ همان، ج ۱۹، ص ۲۱۵ ـ ۲۱۶ سخنان معظم له در جمع مسؤولان روزنامه های كیهان، اطلاعات، و جمهوری اسلامی، ۱۹/۶/۶۴

۱۵ و ۱۶ـ همان، ج ۲۰، ص ۳۵ ـ ۳۹ سخنان معظم له در جمع رئیس جمهور و هیأت دولت، ۸/۶/۶۵

۱۷ـ همان، ج ۱۲، ص ۲۰۷ ـ ۲۱۰ پیام به مناسبت نیمه شعبان ۷/۴/۵۹

۱۸ـ همان، ج ۲۰، ص ۳۵ـ ۳۹ ـ سخنان معظم له در جمع رئیس جمهور، نخستوزیر و هیأت دولت، ۸/۶/۶۵

۱۹ـ همان، ج ۸، ص ۲۲ـ ۲۵ ـ سخنان معظم له در جمع كاركنان مجله خواندنی ها، ۱۴/۴/۵۸

۲۰ـ همان، ج ۱۳، ص ۲۸۳ـ ۲۸۹ ـ سخنان معظم له در جمع اقشار، نهادها و ارگان ها و سازمان ها، ۲۹/۱۰/۵۹

۲۱ـ همان، ج ۲۲، ص ۲۸۳ ـ سخنان معظم له در جمع مقامات مملكتی، ۲۵/۸/۵۹

۲۲ـ همان، ج ۱۹، ص ۲۲۳ ـ ۲۲۶ سخنان معظم له در جمع مسؤولین روزنامه كیهان، اطلاعات و جمهوری اسلامی، ۱۰/۶/۶۴

۲۳ـ ۲۴ـ همان، ج ۱۹، ص ۲۱۵ / ج ۱۳، ص ۲۴۷ تا ۲۵۳ سخنان معظم له در جمع اعضای هیأت تحریریه مجله سروش، ۱۵/۱۰/۵۹

۲۵ـ همان، ج ۱۲، ص ۸۰

۲۶ـ همان، ج ۷، ص ۵۸ـ ۵۳ ـ سخنان معظم له به مناسبت سالگرد ۱۵ خرداد، ۱۵/۳/۵۸

۲۷ـ همان، ج ۵، ص ۱۷۹ تا ۱۸۲ سخنان معظم له در جمع فرهنگیان و دانش آموزان قم، ۱۷/۱۲/۵۷

۲۸ـ همان، ج ۱، ص ۲۶۷ ـ ۲۷۶

۲۹ـ همان، ج ۱۴، ص ۹۴ تا ۱۰۰، سخنان معظم له در جمع شهربانی های سراسر كشور، ۴/۱۲/۵۹

۳۰ـ ۳۱ـ۳۲ـ همان،ج۷، ص۱۵۲ـ ۱۵۳ / ص ۲۹ ـ ۳۰ / ج ۱۳، ص ۱۷۵ ـ ۱۸۲

۳۳ـ همان، ج ۱۰، ص ۲۶ ـ ۳۲ ـ سخنان معظم له در جمع علمای غرب تهران، ۳۰/۷/۵۸

۳۴ و ۳۵ و ۳۶ـ هما، ج ۱۸، ص ۲۲۷ ـ ۲۳۹ پیام معظم له به مناسبت پنجمین، سالگرد انقلاب اسلامی، ۲۲/۱۱/۶۲

۳۷ـ همان، ج ۱۹، ص ۸۷، سخنان معظم له در دیدار با شورای عالی قضایی، ۲/۱۰/۶۳

۳۸ـ همان، ج ۱۸، ص ۲۸۰

۳۹ـ همان، ج ۱۳، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۲ سخنان معظم له در جمع گروهی از اصناف و بازاریان تهران و جوانان خوزستان، ۲۵/۱۰/۵۹

۴۰ـ ۴۱ـ۴۲ـ همان، ج ۱۳، ص ۹۴ / ج ۸، ص ۲۶۱ ـ ۲۶۲ / ج ۱۴، ص ۵۹ ـ ۶۳، پیام معظم له به مناسبت دومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، ۲۲/۱۱/۵۹

۴۳ـ همان، ج ۱۲، ص ۱۶ ـ ۱۸، پیام معظم له به مناسبت تحویل سال نو، ۲۹/۱۲/۵۸

۴۴ـ همان، ج ۱۲، ص ۱۲۱ ـ ۱۲۳، پیام معظم له به مجلس شورای اسلامی، ۷/۳/۵۹

۴۵ـ همان، ج ۵، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۲، سخنان معظم له در جمع فرهنگیان و دانش آموزان قم، ۱۷/۱۲/۵۷

۴۶ـ همان، ج ۷، ص ۲۹ ـ ۳۰، سخنان معظم له در جمع علمای سبزاوار و بانوان قم، ۹/۳/۵۸

۴۷ـ همان، ج ۷، ص ۵۳ ـ ۵۸، سخنان معظم له به مناسبت سالگرد ۱۵ خرداد، ۱۵/۳/۵۸

۴۸ـ همان، ج ۱۰، ص ۸۶ ـ ۹۰

۴۹ـ همان، ج ۲۱، ص ۸۸ ـ ۱۰۱، پیام معظم له به مراجع و روحانیون، ۳/۱۲/۶

۵۰ ۵۱ ۵۲ ۵۳ ۵۴ ۵۵ ۵۶ ۵۷ ۵۸ ۵۹ ۶۰ ۶۱ ۶۲ ۶۳ ۶۴ ۶۵ ۶۶ ۶۷ ۶۸ ۶۹ ۷۰ ۷۱ ۷۲ ۷۳ ۷۴ ۷۵ ۷۶ ۷۷ ۷۸ ۷۹ ۸۰ ۸۱ ۸۲ ۸۳ـ همان، ج ۶، ص ۲۸۱ ـ ۲۸۷ / ج ۵، ص ۱۰۰ ـ ۱۰۳ / ص ۱۱۹ ـ ۱۲۳ / ج ۶، ص ۱۹۱ ـ ۱۹۳ / ج ۶، ص ۲۵۵ ـ ۲۶۲ / ج ۷، ص ۱۸ ـ ۲۰ / ج ۷، ص ۹۱ ـ ۹۳ / ج ۹، ص ۲۳۲ ـ ۲۳۶ / ج ۷، ص ۲۳ ـ ۲۵ / ج ۱۲، ص؟ / ج ۱۲، ص ۲۷۱ ـ ۲۷۷ / ج ۲۱، (وصیت نامه) ص ۱۶۹ / ج ۲، ص ۲۵۷ ـ ۲۶۲، ۱۰/۸/۵۷ / ج ۴، ص ۲۸۱ ـ ۲۸۷ / ج ۹، ص ۷۱ ـ ۷۶ / ج ۵، ص ۱۹۸ ـ ۲۰۴ / ج ۵، ص ۱۹۸ ـ ۲۰۴ / ج ۵، ص ۲۴۸ ـ ۲۵۱ / ج ۸، ص ۱۹۷ ـ ۲۰۱ / ج ۱۲، ص ۸۴ ـ ۸۶ / ج ۱۴، ص ۳۴ / ج ۱۳، ص ۹۴ / ج ۱۲، ص ۱۰۳ ـ ۱۰۵ / ج ۸، ص ۱۷۵ ـ ۱۷۶ / ج ۹، ص ۲۶۳ ـ ۲۶۵ / ج ۱۹، ص ۱۰۱ ـ ۱۱۱ / ج ۱۹، ص ۲۲۳ ـ ۲۲۶ / ج ۷، ص ۲۳۷ / ج ۸، ص ۹۱ ـ ۹۳ /ج ۱۳، ص ۱۶۸ ـ ۱۷۴ / ج ۱۴، ص ۱۲۸ ـ ۱۲۹ / ج ۱۲، ص ۲۷۱ ـ ۲۷۷ / ج ۱۸، ص ۱۸۱ ـ ۱۸۷

منبع:ماهنامه معرفت ، شماره ۳۱

---