اقدام به موقع, تضمین سلامت آینده کشور

شایع ترین دلیل کاهش عمر و بقای کودک در کشورهای در حال توسعه, سوء تغذیه است این عامل به ویژه در سال های اول عمر, موجب کاهش رشد مغزی و جسمی, کاهش خلاقیت, فراگیری و تضعیف سیستم ایمنی بدن می شود و زمینه ابتلای مکرر به بسیاری از بیماری ها و عفونت ها را فراهم می کند

شایع‌ترین دلیل کاهش عمر و بقای کودک در کشورهای در حال توسعه، سوء تغذیه است. این عامل به ویژه در سال‌های اول عمر، موجب کاهش رشد مغزی و جسمی، کاهش خلاقیت، فراگیری و تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌شود و زمینه ابتلای مکرر به بسیاری از بیماری‌ها و عفونت‌ها را فراهم می‌کند. در حالی که اگر سوء‌تغذیه در مراحل نخست تشخیص داده شود، به راحتی قابل پیشگیری است. اولین نشانه سوء تغذیه، تأخیر در رشد است که روندی بسیار کند دارد و در مراحل اولیه به سهولت و با نگاه مادر و کارکنان بهداشتی درمانی قابل تشخیص نیست. بنابراین باید آن را به کمک یک روش اصولی کامل مشاهده کرد. این روش ساده اما مهم و حساس «پایش رشد» نام دارد.

● پایش رشد چیست؟

یعنی پاییدن رشد بچه و اینکه مراقب رشد کودک و در نهایت سلامت او باشیم. وزن کردن مرتب کودک و ثبت وزن او در کارت مخصوص مراقبت و رسم منحنی رشد به شما کمک می‌کند که از کفایت تغذیه کودک مطمئن شوید. ما به‌طور معمول بچه‌های زیر پنج سال را گروه‌های در معرض خطر می‌دانیم. برای مثال، شما می‌بینید که واکسیناسیون بچه‌های زیر پنج سال از اولویت بیشتری برخوردار است زیرا کودک در این سنین خیلی آسیب پذیرتر است و امکان دارد به سرعت بیمار شده و از دست برود. حالا وقتی می‌گوییم رشد و رشد مطلوب، باید به‌ این نکته توجه کنیم که اگر بچه‌ها در سن خاصی مواد غذایی مورد نیاز را دریافت نکنند، به عوارض و مشکلاتی دچار می‌شوند که در دوران بعدی هم نمی‌توان آن را جبران کرد.

● این دوره خاص شامل چه مقطعی از زندگی کودک است؟

کارشناسان تغذیه جهان این زمان بحرانی را دوران بارداری و سه سال اول تولد می‌دانند ولی سال‌های بعد هم اهمیت ویژه‌ای دار‌د. کمبودهای غذایی هر چه نزدیک‌تر به زمان تولد صورت گیرد، خطر بیشتری دارد. اگر بچه‌ها در این دوران با کمبود مواد مغذی مواجه شوند، به سلول‌ها به ویژه سلول‌های مغزی آنها آسیب وارد می‌شود و احتمال دارد رشد کودک دچار اختلال شود. به همین علت، پایش رشد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و مادرها باید این پایش رشد را با وسواس و دقت دنبال کنند.

● توجه به برنامه پایش رشد، چه اهمیتی برای آینده کودکان و کشور دارد؟

وقتی بچه‌های سالم‌تری داشته باشیم، توانمندی آنان در مدرسه بهتر خواهد بود و با توانایی بیشتری به فراگیری می‌پردازند و به طور طبیعی کشور سالم‌تر و فعال‌تری در آینده خواهیم داشت. خوب است بدانیم که در کشورهایی که دچار سوء تغذیه هستند، افراد نمی‌توانند مهارت‌های پیچیده را یاد بگیرند. یعنی به علت همان مشکل سوء‌تغذیه در دوران کودکی و آثار آن روی سلول‌های مغزی، فراگیری آنها دچار اختلال می‌شود. وقتی فراگیری دچار اختلال شد، این بچه‌ها نمی‌توانند در آینده شهروندان مفیدی برای کشورشان باشند. شاید بتوان گفت یکی از عللی که کشورهای جهان سوم وابسته‌اند و خودشان توانایی ساخت تکنولوژی را ندارند، به دلیل وجود مشکل سوء‌تغذیه در دوران کودکی زندگی آنان است. سوء‌تغذیه در دوران رشد کودکان، با دوران سازندگی آن کشور رابطه دارد.

● اگر خانواده‌ها نسبت به‌ این برنامه بی‌توجهی کنند، چه عوارضی ممکن است برای فرزندان‌شان به وجود بیاید؟

وقتی روند رشد بچه مطلوب نباشد، یعنی نمودار آنها افقی یا نزولی شود، نشانگر وجود ضعف و کمبود در کودک است. این به آن معنی است که کودک آمادگی ابتلا به بیماری‌ها را دارد. وقتی بچه‌ای سوء‌تغذیه داشته باشد، بیمار می‌شود و بیماری او طولانی‌تر می‌شود، در حقــیــقت سریع بهبود پیدا نمی‌کند و به همین دلیل بی‌اشتها می‌شود. دوبـــاره ‌این بی‌اشتهایی سوء‌تغذیه او را تشدید می‌کند و این زنجیره سبب می‌شود که کودک ناتوان شود. شاید دیده باشید برخی خانواده‌ها، بچه‌هایی دارند که همیشه مریض هستند و مادر از بی‌اشتهایی کودک گله می‌کند. کمبودهایی مانند کمبود روی و کمبود آهن ممکن است موجب بی‌اشتهایی طفل باشد. کودک بیمار باید مورد توجه خاص قرار گیرد و به‌خوبی درمان شود. در دوره نقاهت باید وعده‌های غذایی او را بیشتر کرد تا وزن از دست رفته را جبران کند. در دوره نقاهت، کودک اشتهای بیشتری دارد و مادر باید مراقب باشد از این زمان برای تغذیه بهتر استفاده کند. کودکانی که مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرند همیشه ضعیف و مستعد ابتلا به بیماری‌های متعدد هستند. این بچه ممکن است در مدرسه هم دانش‌آموز زرنگی نشود و نتواند خوب از عهده درس و مشق بربیاید. گاهی برای بهتر درس خواندن به سرزنش والدین هم دچار می‌شود و خودش هم از زندگی احساس رضایت نمی‌کند. در حقیقت باید به کیفیت زندگی هم فکر کنیم. وقتی یک زندگی در ابتدا همراه با درد، رنج و یا ناراحتی باشد، هم برای کسی که ‌این درد را تحمل می‌کند و هم برای اطرافیان وی ناخوشایند است. بنابراین هر خانواده‌ای آرزو دارد بچه‌ای سالم و شاداب و تندرست داشته باشد و این برنامه می‌تواند در جهت رسیدن به‌ این آرزو به خانواده‌ها کمک کند.

● چه تعداد از خانواده‌های کشور زیر پوشش این برنامه هستند؟

در بیشتر مناطق روستایی کشور که خانه بهداشت وجود دارد، بهورزان رشد بچه‌ها را کنترل می‌کنند. اما در شهرها به دلایل متعدد و مشکلات شهری، وضعیت کمی‌متفاوت است.

به طور مثال، ممکن است بعضی پزشکان این کارت را نداشته باشند یا فرصت نکنند در مطب به‌طور کامل اهمیت آن را برای مادران توضیح دهند و شاید فقط در پرونده طفل بنویسند اما برای مادر توضیح نمی‌دهند تا خودش علاقه‌مند به پیگیری شود. مادران باید خودشان به پایش رشد بچه‌هایشان حساس شوند و از پزشک بخواهند منحنی رشد کودک را ثبت کند و برای آنها توضیح دهد و یا به مراکز بهداشتی درمانی داخل شهرها مراجعه کنند و اطلاعات لازم را از کارکنان این مراکز بگیرند. نکته مهم این است که مادران بدانند پایش رشد به تنهایی مفید نیست. پایش رشد در واقع به مادر و مراقب کودک کمک می‌کند که در اولین مرحله اختلال رشد را شناسایی کنند، سپس باید علت آن را پیدا کنند و پس از آن، مادر و مراقب کودک با کمک یکدیگر برای رفع مشکل برنامه ریزی کنند. سواد مادر نقش مهمی‌در پیشگیری از اختلال رشد کودک وی دارد، به طوری که در مناطق روستایی به دلیل بی سوادی یا کم سوادی مادران، سوء‌تغذیه شیوع بیشتری دارد. اگر چه در این مناطق، کمبود غذا نیز از عوامل مهم مؤثر در شیوع سوء تغذیه است. مادران باسواد مطالب بهداشتی را که در اختیار آنان قرار داده می‌شود، می‌خوانند و بهتر به توصیه‌ها عمل می‌کنند.

● چه عواملی مانع از رشد کودکان می‌شوند؟

محروم کردن کودک از شیر مادر، زود یا دیر شروع کردن غذای کمکی، ندادن غذای کافی و مفید به کودک، بیماری کودک، مسایل عاطفی و روانی، رعایت نکردن مسایل بهداشتی و استفاده از آب ناسالم، از مهم‌ترین علل تأخیر رشد کودکان است. یکی از موانع مهم، در اختیار نبودن مقدار کافی غذاست. در واقع ندادن غذای کافی و مفید و نیز به موقع به کودک، از مهم‌ترین موانع رشد کودک محسوب می‌شود. مساله دیگر، بیماری است که می‌تواند از رشد مطلوب کودک جلوگیری کند. مسایل روانی و عاطفی هم از علل دیگر است. به طور مثال، وقتی فرزند دوم به دنیا می‌آید، فرزند اول ممکن است ناراحت شود و برای جلب توجه از خوردن غذا امتناع کند یا به دلیل حسادت کم اشتها شود. مـــادران بـــا توجه به‌ اینکه تمام ریزه‌کاری‌های کودک را زیر نظر دارند، بهترین و با صلاحیت‌ترین افرادی هستند که می‌توانند این مشکل را درک کنند و خودشان هم بهترین راه را برای مقابله با آن پیدا کنند.

● کاهش رشد از چه زمان آغاز می‌شود و مادران چه نقشی دارند؟

بررسی‌ها نشان می‌دهد که بچه‌ها اغلب از شش ماهگی به بعد دچار مشکل تغذیه‌ای می‌شوند، یعنی کم کم این منحنی رشد به سمت سیر نزولی می‌رود، علت آن هم استفاده نادرست از غذای کمکی است. اگر مادری که غذای کمکی را شروع می‌کند، آن را به مقدار زیاد و برای چند وعده درست کند ولی آن را در محیط سالم نگه ندارد، مصرف آن بچه را دچار اسهال می‌کند.کودکان تا شش ماهگی فقط باید شیر مادر بخورند. پس از شش ماهگی اگر چه هنوز غذای اصلی کودک شیر مادر است ولی شیر مادر به تنهایی نمی‌تواند نیازهای طفل را برآورده سازد و پس از شیر نیاز به غذای کمکی دارد. در کارت مراقبت، نوع غذاهایی را که مادر باید بعد از شش ماهگی به کودک بدهد، به صورت تصویری آمده است. با نگاه کردن به‌ این تصویر مادران می‌توانند نوع غذاهایی را که در هر ماه می‌توانند به غذاهای قبلی اضافه کنند، ببینند. مادران باید بدانند چه نوع مواد غذایی را در چه زمانی و به چه مقدار به بچه بدهند. همچنین مراقب باشند، بچه چیزهای آلوده را به دهان نگذارد. بیشتر اسهال‌ها در این سن و سال به دلیل به دهان بردن چیزهای متعدد به دلیل خارش دندان‌ها اتفاق می‌افتد.

حجم معده کودک کوچک است و به همین دلیل در هر بار میزان محدودی غذا می‌تواند بخورد. از طرفی رشد جسمی‌کودک سریع است و نیاز وی به مواد غذایی زیاد. به بیان ساده‌تر، غذای کمی‌که کودک در هر وعده می‌تواند استفاده کند باید ارزش غذایی داشته و حاوی مواد مغذی مورد نیاز برای رشد وی باشد. به همین دلیل تنقلات غذایی کم‌ارزش مانند چیپس، پفک، نوشابه،یخمک، آب‌نبات، شکلات و... نباید در اختیار کودک قرار گیرد. این‌گونه تنقلات مواد مغذی لازم برای رشد کودک را ندارد و حس سیری کاذبی که‌این مواد ایجاد می‌کنند، موجب محروم شدن کودک از غذاهای اصلی و مغذی و در نهایت موجب بروز سوء تغذیه در وی می‌شوند.

همچنین مادران باید توجه کنند که چگونه و از چه زمانی مواد غذایی کمکی را به بچه‌ها بدهند. تحقیقاتی که در اروپا و تعدادی از کشورها شده است، نشان می‌دهد هم‌زمان با آغاز غذای کمکی و رویش دندان‌های شیری، بچه‌ها به دلیل نزدیک کردن چیزهای متعدد به دهان، دچار اسهال می‌شوند، همین اسهال سبب کاهش سریع وزن می‌شود و کودک را در همان چرخه‌ای که پیشتر از آن صحبت کردیم، می‌اندازد. به همین علت، این دوران بسیار حساس است و باید مراقب بچه بود.

● آخرین دستاوردهای علم پزشکی در رابطه با پیشگیری از کاهش رشد بچه‌ها چیست؟

تنها کاری که به جوامع توصیه می‌شود، استفاده از همین کارت‌ها و نمودارهاست. با اینکه ابزار ساده‌ای هستند اما بسیار مفید و با اهمیت می‌باشند. فقط مادران باید توجه داشته باشند که منحنی رشد بچه‌ها همیشه سیر صعودی داشته باشد و موازی با منحنی‌های مرجع پیش برود. اگر بچه‌ای از ابتدا کم وزن باشد ولی موازی با منحنی‌های مرجع رشد کند، مشکل ندارد و سالم است. ولی اگر کودک دچار توقف رشد شد و خط رشد به صورت افقی در آمد، هشداری است که خانواده باید به پزشک مراجعه کند. زیرا امکان دارد کودک به علت بیماری انگلی، بیماری عفونی، مشکلات عاطفی در خانواده و... از نظر تغذیه‌ای دچار مشکل شده باشد. در حقیقت با این ابزار ساده می‌توان بچه‌هایی را که مشکل دارند، زود شناسایی کرد و مشکل‌شان را حل کرد. شاید بتوان گفت زیباترین و ساده‌ترین ابزار که تاکنون در دنیا برای شناسایی تاخیر رشد طراحی شده، همین نمودار باشد. اما متاسفانه خانواده‌ها به دلیل اینکه ‌این ابزار ساده و مفید را نمی‌شناسند، به آن اهمیت نمی‌دهند.

مادران ما نباید لحظات گران‌قدر امروز را برای رسیدگی به کودک معصوم‌شان از دست بدهند زیرا در همین لحظه استخوانش در حال تکمیل، خونش در حال ساخته شدن و شعور و احساس‌اش در حال رشد است و نمی‌توان نیازهایش را به فردا موکول کرد زیرا اسم او امروز است.

● این برنامه از چه مقطع سنی آغاز و در کجا پایان می‌یابد؟

برنامه پایش از بدو تولد شروع می‌شود و تا پایان سال ششم زندگی کودک ادامه دارد. برای پایش رشد باید از کارت پایش رشد، استفاده کرد. کارت پایش رشد ابزار بسیار ساده‌ای برای مراقبت از کودک و در حقیقت آینه سلامت اوست. اگر مادران به کارت مراقبت کودک نگاه کنند، متوجه می‌شوند که مسوول بهداشت، زمان تولد بچه را با تاریخ مشخص کرده است. بسیاری از مادران که به‌ این کارت توجه دارند می‌دانند، خطوط روی کارت چگونه رسم می‌شود. اما برای آنهایی که به درستی نمی‌دانند، باید بگویم که رسم این خطوط بسیار ساده است. آنها باید اولین ماه تولد نوزاد را در خانه شماره یک سال اول زندگی بنویسند و ماه‌های بعد را در ادامه آن قرار دهند. وزن کودک در اولین روز تولد را، در خانه اول (جلوی مقدار وزنی که داشته) علامت می‌گذارند. برای ماه بعد، یک خط از دو ماهگی به طرف بالا رسم می‌کنند. سپس وزن کودک را اندازه گرفته و از روی عدد وزن هم یک خط به طرف داخل می‌کشند. محل برخورد این خط نقطه مورد نظر است. به همین ترتیب، هر ماه کودک را وزن کرده و این نقطه را پیدا می‌کنند. اما برای رسم نمودار باید نقطه هر ماه را به ماه بعد، با یک خط وصل کنند. این خط در واقع رشد بچه را نشان می‌دهد و منحنی رشد به دست می‌آید. بهتر است برای هر کودک، عمل وزن کردن را در روز تولدش انجام دهند. برای مثال، اگر کودک در ۱۷ تیر به دنیا آمده، وزن کردن ماه بعد او ۱۷ مرداد و به ترتیب، ۱۷ شهریور، ۱۷ مهر و... باشد.

نکته مهم این است که بچه باید موازی خطوط از پیش چاپ شده در نمودار یا منحنی مرجع رشد کند. اگر کودکی در هنگام تولد، وزنش کم باشد و حتی زیر خط صدک سوم قرار بگیرد اما موازی خطوط رشد کند، مشکلی ندارد و سالم است. اما اگر در یک زمانی رشد متوقف شود و خط منحنی به جای اینکه موازی خطوط مرجع پیش رود، به صورت افقی یا نزولی جلو برود، نشانه کمبود مواد مغذی در کودک است و او مشکل دارد.

شاید کودک بیمار باشد و وزنش کاهش یافته یا به دلایلی بی‌اشتها شده است که باید این علت‌ها به سرعت برطرف شود و بچه به وزن مطلوب برگردد. ما بارها دیده‌ایم که در این منحنی‌ها به دلیل اسهال کودکان، خطوط، سیر نزولی طی کرده و پس از برطرف شدن آن و توجه کافی مادر به غذای بچه، دوباره وضعیت به حالت مطلوب برگشته است.

نکته مهم این است که اگر ما بتوانیم این منحنی را که تا سن شش سالگی است، برای مادران کشورمان طوری جا بیندازیم که مثل واکسیناسیون به آن توجه کنند، می‌توان امیدوار بود که بچه‌های سالم‌تری در آینده داشته باشیم.