حافظه موسیقی نواحی خراسان در خاک شد

استاد حاج قربان سلیمانی درگذشت

حافظان موسیقی نواحی حالا‌ دیگر پیر شده‌اند، ولی کسی حافظه آنها نیست. حاج قربان سلیمانی، که او را ستون موسیقی خراسان می‌دانستند، حالا‌ در خاک خفته تا شاید به یادمان آورد که بخش بزرگی از موسیقی نواحی ایران تنها در حافظه عده محدودی زنده مانده که پا به سن گذاشته‌اند و محتاج مراقبت.

موسیقی محلی ایران از متنوع‌ترین موسیقی‌های جهان است که در هر گوشه‌ای از این کشور، کسانی که حالا‌ دیگر در سال‌های پیری به سر می‌برند و اغلب وارث تمام عیاری ندارند تا راه استاد را ادامه دهد راویان این موسیقی هستند.

یکی از استان‌های مهمی‌که در آن تنوع چشمگیر موسیقی و حضور استادان درجه یک به خوبی به چشم می‌خورد، استان خراسان است. قسمتی از موسیقی خراسان موسیقی بخشی‌های شمال خراسان است که شهرت زیادی دارد.

حاج قربان سلیمانی، استاد مسلم و قدیمی‌ترین «بخشی» و آخرین روایتگر از نسل بخشی‌های بزرگ خراسان بود که نفس گرمی‌داشت و روح علا‌قمندان به موسیقی را صیقل می‌داد.حاج قربان سلیمانی موسیقیدان کشاورز، خواننده و نوازنده دوتار، در روستای ترک نشین علی آباد در شمال قوچان به دنیا آمد. او با اینکه بیش از هشتاد سال سن داشت در مزرعه خود در این روستا به کار مشغول بود و هرگز پایتخت نشین نشد. از آنجا که نوازندگی دوتار در خانواده او موروثی بوده است، او هم از سن ۷ سالگی دوتار را به دست گرفت و نزد پدرش کربلا‌یی رمضان که نخستین استادش بود و از نوازندگان صاحب نام دوتار شمال خراسان به شمار می‌رفت، به یادگیری این ساز پرداخت.

بیست ساله بود که استاد کربلا‌یی رمضان درگذشت و او آموختن نوازندگی دوتار و خوانندگی را بعد از فوت پدر نزد استادان موسیقی ترکی، غلا‌محسین بخشی جعفرآبادی، حاج محمد بخشی قیطانی و عوض بخشی ادامه داد و در ۲۱ سالگی عنوان بخشی گرفت.

حاج قربان دوتار نوازی را از مراسم عروسی، ختنه سوران و شیرینی خوران در سال ۱۳۲۱ آغاز کرد. از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۶۶ به علت اعتقادات و پایبندی وی به سخنان متشرعین دست به ساز نبرد و بر اساس گفته شیخی، ساز را به کناری نهاد. اما وقتی روحانیون دیگری به وی توصیه کردند که موسیقی موهبتی الهی است، دوباره ساز در دست گرفت و به نواختن پرداخت و جالب اینکه با وجود بیست سال دوری از موسیقی، دوباره مرکز توجه قرار گرفت.

او فعالیت مجددش را از سال ۱۳۶۷ با برنامه تلویزیونی «اندیشه هنر» شروع کرد و در سال ۱۳۶۹ در جشنواره موسیقی فجر، نوازنده برتر انتخاب شد و از آن سال به بعد هم به عنوان داور در جشنواره موسیقی فجر حضور یافت.

این نوازنده چیره دست خراسانی که دوتار را شوق دل می‌داند، به عنوان گنجینه ملی لقب گرفت و از دست سید محمد خاتمی ‌رئیس جمهوری وقت نشان درجه ۲ فرهنگ و هنر دولتی دریافت کرده است.

این استاد صاحب نام در سال‌های اخیر هشت بار برای اجرای برنامه به کشور فرانسه دعوت شده است. در سال ۱۹۹۱ میلا‌دی که این هنرمند بزرگ در فستیوال موسیقی و تئاتر سنتی ایران در جشنواره شهر آوینیون فرانسه شرکت کرده بود حضار را مجذوب و حیران هنر خویش ساخت و تحسین موسیقی دانان و آهنگسازان نامی‌غرب را برانگیخت.

منتقدین اروپایی موسیقی به او لقب «گنجینه ملی واقعی» را دادند و مجله مشهور فرهنگی فرانسوی نوول آبزرواتور در مورد او نوشت: «حس عمیق او نسبت به موسیقی و مهارت او در نوازندگی، در عین حال که بسیار طبیعی جلوه می‌کند، بسیار حیرت‌انگیز است.» پس از فستیوال آوینیون او در مقابل تماشاگران به وجد آمده در پاریس اجرای هنر نمود. در این اجرا حاج قربان و پسرش از سوی تماشاگران سه بار به صحنه بازخوانده شدند و پس از آن بر دست‌های حضار حمل شدند. لوموند نیز تصویر حاج قربان سلیمانی را روی جلد خود چاپ کرد و زیر آن نوشت: «کسی که درهای بهشت را به روی غرب گشود.»

او همچنین به کشورهای بسیاری مانند سوریه، عربستان، ترکیه، فرانسه، آلمان، بلژیک، کلمبیا، پرو، پاناما، تونس، انگلستان، سوئیس، اکوادور و چند شهر آمریکا نیز عزیمت کرده است. حاج قربان سلیمانی خود معتقد بود که مردم جهان بخصوص فرانسوی‌ها، بهتر از ایرانی‌ها او را می‌شناسد چون هنرطلبند و هنر را دوست دارند: «آنها واقعا موسیقی را می‌فهمند چون اهل تحقیق و پژوهش‌اند.»

حاج قربان سلیمانی از آخرین نمونه‌های اساتید «بخشی» در شمال خراسان است. بسیاری او را یکی از مهمترین و برجسته‌ترین هنرمندان معاصر ایران شمرده‌اند.

موسیقی، نوازندگی، خوانندگی، اشعار ترکی و فارسی او که آنها را به لهجه خاص ترکان شمال خراسان می‌خواند هرگونه مرز و سد زبانی را درهم می‌نوردد و به هر گوشی خوش می‌نشیند. او «بخشی» را یک موسیقیدان کامل در عرصه موسیقی مقامی‌می‌دانست و بر این باور بود که: «بخشی هم باید ساز بسازد، هم بتواند آنرا کوک کند و هم از حافظه خوبی بهره‌مند باشد تا بتواند تمام افسانه‌های فولکلوریک خراسان را حفظ کند.

یک بخشی، همیشه افسانه‌هایش را با یک شعر و نثر آمیخته و با ساز و آواز همراه می‌سازد.» در مورد اصل واژه «بخشی» نظرات گوناگونی وجود دارد. برخی اصل آن را چینی، تبتی و یا مغولی دانسته‌اند و می‌گویند نقش روحانی و معنوی «بخشی» ریشه بودایی دارد. بخشی‌ها اغلب به ترکی می‌خوانند و در کشورهای آسیای میانه نیز حضور دارند.در ایران «بخشی»ها را کسی می‌دانند که خداوند به او بخشش یا موهبتی عطا فرموده و او را فردی استثنایی کرده است.

طبق همین نظر، «بخشی» باید بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگوید، داستان بسراید و ساز خویش را نیز بسازد. به این ترتیب هر نوازنده دوتاری «بخشی» نیست. علا‌وه بر تسلط بر ساز، شخص باید از نظر دانش و شرایط درونی به مرحله‌ای برسد که عنوان «بخشی» را زیبنده خود کند. «بخشی»ها نوازندگان دوتار، آوازخوان و داستان سرایانی بوده‌اند که در شهرهای بجنورد، شیروان و قوچان در شمال خراسان زندگی می‌کردند و معمولا‌ در عروسی‌ها و به طور کلی مجالس شاد می‌نواختند.

در قدیم هر خان «بخشی» خاص خود را داشت. یکی از هنرهای «بخشی»ها بداهه گویی و بداهه نوازی است. آنها چنان حافظه‌ای دارند که می‌توانند ساعت‌ها بنوازند و بخوانند و داستان‌های بلند حماسی، عاشقانه و عارفانه را در چند شبانه روز از بر بازگوکنند و بخوانند.

حاج قربان سلیمانی، آخرین روایتگر از نسل «بخشی»های بزرگ شمال خراسان به شمار می‌آمد که عصر روز یکشنبه در شهرستان قوچان بر اثر کهولت سن در ‌۸۵ سالگی درگذشت. مراسم تشییع این استاد بزرگ موسیقی صبح روز دوشنبه از منزل وی در قوچان با حضور جمعی از مسئولا‌ن، دوستداران موسیقی و اقشار مردمی‌تشییع شد.

«باید با ساز مهربان و شکیبا بود. تو عاشق سازی، نه ساز عاشق تو. وقتی که ساز و نوایش آدم را گیر بیندازد دیگر نمی‌توانی از چنگش خلا‌ص شوی. در این حال است که از خود بیخود می‌شوم، حساب زمان از دستم در می‌رود و تمام بدنم خیس عرق می‌شود. ساز گویی بال در می‌آورد، خودش را به این طرف و آن طرف می‌کشد. سیم‌هایش جان می‌گیرند و با هر پنجه من به فریاد و لرزه در می‌آیند.»

گفتنی است استاد حاج قربان سلیمانی کشاورزی می‌کرد. از ۱۴ فرزند حاج قربان فقط دو دخترش به موسیقی روی آورده‌اند و یک پسرش که این آخری پنجاه ساله بوده و علیرضا نام دارد و در بیشتر اجراهای پدر به عنوان همنواز حضور جدی داشته و دارد.

● محسن نامجو; آهنگساز، نوازنده و خواننده

بهترین کسی که می‌تواند درباره حاج قربان سلیمانی صحبت کند، استاد محمدرضا درویشی است. من در این حد می‌توانم بگویم که از کل عمر هشتاد و خورده‌ای ایشان تنها چند ماه توانستم از محضرشان استفاده و آموزه‌هایشان را درک کنم که همین مدت کوتاه برای من به‌اندازه یک عمر آبشخور فکری و موسیقیایی فراهم کرد.

همانگونه که استاد درویشی به خوبی اشاره کرده، حاج قربان سلیمانی از آخرین بازمانده‌های فرهنگ عمیق شفاهی است که یکی یکی جلوی چشمانمان از دست می‌روند.

حاج قربان به نسبت دیگر اساتید، عاقبت به خیرتر بود. چرا که بیشترین قطعات از او ضبط شد و البته بسیاری از این فرهنگ شفاهی را با خود به زیر خاک برد. پس به فکر آنهایی که هستند باشیم و تا می‌توانیم نغمه‌های آنها را ثبت و ضبط کنیم.

● فریدون شهبازیان; آهنگساز

حاج قربان سلیمانی پدیده‌ای در موسیقی ایران بود. این چندسال اخیر خبری از او نداشتم ولی در جشنواره‌ها و در ارتباطات خودم آثارش را همیشه دنبال می‌کردم. این مرد از بزرگان موسیقی بومی‌بود که خلا‌قیت هم در کارش بود و پلا‌ت کارش با بقیه فرق می‌کرد. رفتن او از میان ما واقعا جای تاسف دارد.

● هوشنگ جاوید; محقق و پژوهشگر موسیقی

ضایعه بزرگی خصوصا به موسیقی خراسان وارد شده است. ستون اصلی موسیقی خراسان و بخش بزرگی از موسیقی ایران در شاخه نواحی فرو ریخت و ماتم بزرگی بر اهالی این موسیقی وارد کرد. پاکی این مرد به این اندازه بود که در شب شهادت امام سجاد (ع) دنیا را وداع کرد و همین برای او بس بود و ارزش زحمات خود را گرفت. حاج قربان با اینکه حدود ۴ ماه زجر ‌کشید ولی هیچ کدام از مسئولین، کمک مادی به او نکردند. سال گذشته در سخنرانی گفته بودم که موسیقی خراسان در حال اضمحلا‌ل است و این گفته خیلی‌ها را ناراحت کرد.

امروز باید بگویم که بخش اعظم موجود از این موسیقی از میان رفت. او گنجینه ای از موسیقی‌های شفاهی، چه مذهبی و جه مجلسی کهن ایران بود. او راوی مهم موسیقی ترکهای خراسان بود و باید گفت که تاکنون در این زمینه کاری هم انجام نشده است. حاج قربان تحویل دهنده درست نغمه‌ها در جهان بود. وقتی به عنوان نماینده کشورمان در آوینیون شرکت کرد، آنچنان این نغمه‌ها و صوت‌ها را به درستی به آدم‌هایی که هیچ شناختی از این موسیقی نداشتند و حتی نمی‌دانستند قوچان و خراسان کجاست تحویل داد که دکترای به خاطر شیوه اجرای آواز، تکنیک نوازندگی و تحویل درست نغمه‌ها به او اهدا شد.توانایی خواندن بحر طویل‌هایی که او درباره پیامبر (ص) و حضرت عباس (ع) در سه روایت ترکی و فارسی و کردی خوانده در هیچ کس دیگر وجود ندارد. ارزش نیازی معنوی که در حافظه او بود برابری با همه گنج‌های جهان داشت. متاسفانه به دلیل عدم حمایت از او، غریبانه سر در گریبان خاک کشید و جامعه موسیقی را در غم خود فرو برد.

● حمیدرضا اردلا‌ن; محقق موسیقی و رهبر ارکستر تجربی تهران

من کاملا‌ مخالف اینگونه مصاحبه تلفنی هستم و برای همین اظهارنظری درباره او نمی‌کنم. حرف زدن درباره حاج قربان کار یک گفت‌وگوی تلفنی ساده نیست. صحبت درباره او کاری است پیچیده که مستلزم زمان بیشتری است. اگر بخواهیم درباره حاج قربان سلیمانی صحبت کنیم، باید درباره کل موسیقی نواحی ایران صحبت کرد.

● از دیگر رسانه ها

محمد رضا شجریان در گذشت حاج قربان سلیمانی ، نوازنده دو تار خراسانی را تسلیت گفت.در پیام شجریان آمده است: یکی دیگر از سرمایه‌های بزرگ ملی و منحصر موسیقی خراسان، استاد والا‌مقام، انسان شریف، خواننده و نوازنده‌چیره‌دست دوتار، درگذشت. این ضایعه هنری را به پسرشان استاد علیرضا سلیمانی و خانواده‌هنرمند و محترم‌شان و نیز به خاندان بزرگ هنر و ملت هنردوست ایران، صمیمانه تسلیت می‌گویم.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلا‌می‌نیز در پیامی‌درگذشت «حاج قربان سلیمانی» را تسلیت گفت. در پیام محمدحسین صفار هرندی آمده است: خرم آن نغمه که مردم بسپارند به یاد.ضرب‌آهنگ قلب نوازنده‌زرین پنجه موسیقی مقامی‌خراسان مرحوم استاد حاج قربان سلیمانی باز ایستاد و دگربار گوهری درخشان از جامعه هنری کشور به‌خاموشی گرایید. حاج قربان، نوازنده پیشکسوت، توانا و صاحب‌سبک خراسان به‌شمار می‌آمد که عمری را برای اعتلا‌ی موسیقی مقامی‌و آیینی کشور مصروف ساخت و همواره به اهل بیت عصمت و طهارت عشق می‌ورزید. ضمن ابراز تاسف از فقدان این هنرمند توانا برای روح لطیف و ولا‌یی او مغفرت و برکت از درگاه خداوند جمیل مسالت می‌کنم. روحش شاد، جایگاهش در عرش برین متعالی باد.

محمد حق‌گو، نوازنده دوتار و مدرس دانشگاه نیز با ابراز تاسف از درگذشت استاد دوتار خراسان، حاج قربان سلیمانی با بیان این مطلب که او گنجینه‌مسلم فرهنگی خاورمیانه بود; افزود: در واقع این نوازنده‌چیره‌دست دوتار میراث فرهنگی بسیار غنی منطقه و به‌ویژه خراسان بود. مرگ امثال حاج قربان واقعا اسباب تاسف است.موسیقی مقامی‌خراسان از غنای بسیار زیادی از نظر فرهنگی برخوردار است و کم هستند افرادی که مقام‌ها را بدانند و به‌درستی بتوانند آن‌ها را ارائه کنند.حاج قربان سلیمانی یکی از جمله افرادی است که در موسیقی مقامی‌بی‌بدیل و بی‌نظیر بود. متاسفانه با فوت او ستون اصلی موسیقی مقامی‌شمال خراسان ما فرو ریخت و باید مسئولا‌ن به فکر باشند و با ضبط آثار آنها این میراث فرهنگی را مورد استفاده نسل جوان قرار دهند.»

عثمان محمدپرست، نوازنده چیره‌دست دوتار جنوب و شرق خراسان نیز درباره حاج مرگ این استاد دوتارنوازی گفت: حاج قربان سلیمانی هنرمند مسلمان و معتقدی به‌شمار می‌رفت که برای موسیقی احترام ویژه‌ای قائل بود.حیف از فوت شخصیت‌هایی چون حاج قربان; او دارای شخصیتی خوب و انسان دوستانه بود.حاج قربان سلیمانی فردی معتقد و مسلمان و دارای جایگاه بی‌نظیری در موسیقی خراسان بود; ایشان دوتار را به‌خوبی و در سطح بسیار خوبی می‌نواخت.

شخصیت او به‌گونه‌ای بود که در هر مراسمی شرکت نمی‌کرد و برای موسیقی حرمت قائل می‌شد. او با تاسف از اینکه یکی از شبکه‌های خبری پس از اعلا‌م درگذشت حاج قربان سلیمانی عکس و بیوگرافی او را پخش کرده است، گفت: این نشان دهنده عدم شناخت کامل ما نسبت به میراث فرهنگی و گنجینه‌هایمان است.

مجتبی قیطاقی سرپرست اداره موسیقی خراسان رضوی نیز با ابراز تاسف از درگذشت حاج قربان سلیمانی، قرار گرفتن بر صراط مستقیم را از جمله نصایح و تاکیدات این پیشکسوت چیره‌دست دوتار خراسان به شاگردانش ذکر کرد و گفت: در واقع او بیشتر موسیقی را بهانه‌می‌کرد تا یک نصیحت اخلا‌قی برای شاگردانش داشته باشد.

بزرگ منشی، مهربانی و بنده‌نوازی از ویژگی‌های برجسته استاد حاج قربان سلیمانی بود.هوش و ذکاوت بسیار بالا‌ در حفظ و انتقال مفاهیم موسیقی و مفاهیم اخلا‌قی عرفانی و مذهبی بنابر آیتم‌های موجود در موسیقی از دیگر ویژگی‌های این استاد فرهیخته بود.حرمت‌داری و فرهنگمداری دوتار و موسیقی مقامی‌خراسان نیز از خصایص هنری این استاد به‌شمار می‌رفتند.استاد در واقع یک مرتبه‌ای از عرفان را با خود داشت که برای شاگردان شان شیفتگی خاصی را به ارمغان آورده بود.

حاج قربان الگویی از عرفان و اخلا‌ق در هنر بود، ایشان‌هنرمند اصیل موسیقی و میراث فرهنگی ایرانیان بود. متاسفانه ایران با برخورداری از پیشینه تمدن هزار ساله خود نه‌تنها هنرمندان موسیقی مقامی‌را بلکه ارزش‌های فرهنگی نهفته در موسیقی مقامی‌را به فراموشی سپرده است و به‌رغم باور مردم به این میراث فرهنگی، گویا مسئولا‌ن این میراث را باور نکرده‌اند.

او با اشاره به اینکه صاحبان اصلی این میراث فرهنگی و این مقام‌ها خود مردم هستند، گفت: چیزی که زاییده فرهنگ خودی است و از بطن فرهنگ خودی رشد کرده، امروز به فراموشی سپرده شده است. هر کدام از این هنرمندان وقتی از دنیای می‌روند، با خود فرهنگ و مقام خود را می‌برند، لذا میراث فرهنگی ما نیازمند توجه بیشتر مسئولا‌ن است. حاج قربان یکی از بخشی‌های بزرگ موسیقی خراسان بود و یکی از میراث داران موسیقی مقامی‌و میراث دار داستان‌ها، افسانه‌ها و روایات قومی‌موسیقی شمال خراسان بود.

محسن ظهوری