راهنما بود, شما ندیدید

تاریخ ارتباطات ایران خاموش است

در ابتدای خیابان امام‌خمینی (سپه سابق)، کوچه‌پست، با بنایی روبه‌رو می‌شوی که مخصوص سبک معماری پهلوی اول است که البته کمی با بناهایی از دوران هخامنشی و صفوی تلفیق شده است هم مدرن و هم سنتی. این ساختمان که در گذشته اداره پستخانه بوده و امروز تبدیل به موزه شده از ساختارهای معماری معروف نیکلای مارلف، گرجستانی‌تبار است که در بناهای دارالفنون، دبیرستان البرز نیز دستی داشته است. در راسته کوچه‌پست، تمبرفروشان در کنار هم قطاروار نشسته‌اند و در حال سر و کله زدن با خریداران تمبر هستند. یکی از فروشندگان با نگاهی سراسر تعجب ازم می‌پرسد؟ «می‌خواهی به موزه بروی؟» می‌گویم: «چه فرقی برای شما دارد.» ادامه می‌دهد: «تعجب کردم وسط هفته، توی این ۳۰ سالی که اینجا هستم ندیدم غیر از دانش‌آموزان، موزه بازدیدکننده دیگری داشته باشد.» می‌پرسم: «توریست چطور؟» جوابم را نمی‌دهد فقط می‌خندد. می‌پرسم: «پدر جان، تو این مدت که اینجا بودی راستش را بگو غیر از من بازدیدکننده دیگری ندیدی؟» به خنده‌اش ادامه می‌دهد: «چرا دیدم اما سالی دو، سه بار، قدیم‌ها مردم شاد بودند، حقوقم ۱۲ تومن بود، دو تومنش را تمبر می‌خریدم و الانم تمبرفروشم.

در ایام هفته خریدار تمبر بالای ۵۰ نفر دارم اما موزه غیر بچه‌مدرسه‌ای‌ها دو نفر هم بازدیدکننده ندارد.» وارد موزه ارتباطات (پست) می‌شوم اما فقط بال یا ساختمان شرقی آن قابل بازدید بود، به قول کارشناس روابط عمومی موزه‌ای، بخش مرکزی و غربی موزه که در چند سال گذشته در حال مرمت و بازسازی بوده کارش به اتمام رسیده و ما منتظر تصویب بودجه هستیم که این دو قسمت به بال شرقی الحاق شود و موزه پست تبدیل به یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های ارتباطات در آسیا شود. مسوول مربوطه از نبود بازدیدکننده بسیار ناراحت است و می‌گوید: «متاسفانه فقط دانش‌آموزان میهمان ما هستند. الان هم که فصل امتحانات است و نمی‌آیند و موزه کاملا خلوت است. یکی از علل دیگری که بازدیدکننده عموم نداریم این است که ساختمان در محدوده طرح ترافیک قرار دارد و برای مردم رفت‌وآمدش سخت است.» در پاسخ به سوالم که چرا توریست‌ها‌ به این موزه نمی‌آیند، ادامه می‌دهد: «علتش در موسسات جذب و گردشگری است. این موسسات برای اینکه درصدی از قیمت بلیت را به خود تعلق دهند، با ما همکاری نمی‌کنند چرا که موزه تا چند ماه گذشته رایگان بوده ولی حالا هم برای جلب توریست بلیت ورودی گذاشتیم، بلکه آژانس‌های گردشگری با ما همکاری کنند.»

● تاسیس موزه

شکل‌گیری اولین موزه پستی و مخابراتی ایران به سال ۱۳۱۱ ه. ش برمی‌گردد. در این سال نخستین موزه پستی و تلگرافی با الگوبرداری از موزه‌های تخصصی اروپایی تاسیس و در آن تمامی اشیا، آلات و ادوات پستی، تلگرافی همانند سایر کشورهای دنیا جمع‌آوری و نگهداری شد. محل این موزه، قسمتی از ساختمان وزارت پست و تلگراف (تلگراف‌خانه) واقع در ضلع جنوبی میدان توپخانه سابق مقابل عمارت شهرداری قرار داشت که متاسفانه ساختمان اصلی‌ آن تخریب شده است. بنای اداره پست قدیم (موزه ارتباطات فعلی) همان‌طور که ذکر شد از ابنیه عظیم دوره پهلوی اول و بناهای مهم منطقه باغ ملی به شمار می‌آید.

بنای موزه در این ۸۰ سال هیچ تغییری نکرده است اما داخل ساختمان بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته. از پنجره و نرده گرفته تا سقف سالن مرکزی که در گذشته سقف نداشته و امروزه محصور شده است. ساختمان فعلی که موزه در آن واقع شده، در گذشته بخش گمرکات امانات پستی بوده است که در بهمن ۱۳۶۹ با زیربنای شش هزار متر احیا و بازسازی شد که در سال ۱۳۷۸ به موزه پست و مخابرات تغییر نام داد و در سال ۱۳۸۳ با توجه به تغییر نام وزارت پست، تلگراف و تلفن، نام موزه به موزه ارتباطات تغییر نام یافت. کل بنای ساختمان تحت نظارت میراث فرهنگی است اما تمام آلات، ادوات و اشیاء داخل موزه تحت نظر وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است. همچنین درون موزه سبک معماری غربی همراه با چاشنی از دوران ایران باستان تلفیق شده که خودنمایی می‌کند. این موزه دارای هشت غرفه (سالن) است که در دو طبقه بنا قرار گرفته است.

● غرفه وزرا یا تشریفات

در این غرفه با تصاویری از وزرای پست، تلگراف و تلفن از اولین وزیر تلگراف مخبرالدوله (۱۲۵۵ه. ش)، اولین وزیر پست (امین‌الدوله ۱۲۵۹ ه. ش) و سپس اولین وزیر پست و تلگراف نخستین وزیر، حسین قلی‌خان مخبرالدوله تا وزیر وقت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات که حدود ۷۲ وزیر شناسایی و به نمایش گذاشته شده است.

● غرفه اشیای پستی

در این غرفه، صندوق‌های پستی دوره پهلوی، انواع مهرهای دستی، نمونه مهرهای مصرفی دفاتر پست خارج از کشور، مهر مخصوص سورشارژ دوره قاجار، دستگاه‌های ابطال تمبر دستی و برقی، دستگاه‌های نقش تمبردستی و برقی قدیمی، انواع ترازوهای قدیمی پست و نمونه صندوق‌های پستی کشورهای مختلف که به درخواست مسوولان مربوطه از چندین کشور دریافت شده است. این شامل نمونه صندوق‌های پستی برزیل، مصر، کانادا، آلمان، مکزیک و سوئد است.

● غرفه باسکول‌ها و صندوق‌های پستی

در این غرفه نمونه باسکول‌های پستی که مرسولات سنگین پستی را با آنها وزن می‌کردند و همچنین نمونه صندوق‌های پستی و صندوق امانات که زمان قاجار در پستخانه‌ها، اشیای قیمتی، پول و تمبر نگهداری می‌شد، قرار دارد.

● سالن تمبرهای داخلی و خارجی

با توجه به قدمت تاریخی تمبر در ایران که از زمان ناصرالدین شاه (۱۲۴۷ ه. ش) انتشار یافت، سالن تمبرهای داخلی به سه دوره تاریخی (۱۲۸۸-۱۲۴۷)، پهلوی (۱۳۵۷-۱۳۰۴) و جمهوری اسلامی از سال ۵۷ تاکنون به نمایش گذاشته شده که جمعا شامل ۱۱۰۰ سری تمبر داخلی است. همچنین در این سالن می‌توان با تعدادی از طراح‌های اصلی تمبر قبل و بعد از انقلاب آشنا شد. در بخش سالن تمبرهای بین‌المللی، قطعه‌هایی از تمبرهای منتشرشده از اواسط قرن نوزدهم تا به امروز و همچنین پانل کوپن‌های پستی بین‌المللی (I. R. C) به نمایش گذاشته شده است. ویترین‌های افقی نیز در این سالن شامل پاکت‌های مهر روز اهدایی شخصیت‌های مختلف، تمبر و پاکت‌های ارسالی از کشورهای مختلف است. همچنین پرچم اکثر کشورها به صورت تزیینی روی میزهای مدورشکل تعبیه شده است که متاسفانه در زمینه نظافت و برچسب‌های مربوط به پرچم‌ها هیچ‌گونه نظارتی نیست.

● سالن مخابرات

در این سالن، تصاویر انواع وسایل ارتباطی از مورس تا ماهواره زهره، اولین تله‌تایپ‌ها (۱۳۲۹ ه. ش)، تلکس، فاکس، نمونه تیر و سیم و انواع کابل‌های مسی، فیبرنوری، دیش ماهواره، مرکز تلفن خودکار وسایل ارتباطی مورد استفاده در جاده‌ها، تلفن‌های مغناطیسی ۱۰۰ و ۳۰ شماره‌ای رومیزی و دیواری، دستگاه ارتباطی بین شهری، دستگاه آزمایش خطوط و اندازه‌گیری و همچنین یک ویترین افقی مربوط به نمونه دست‌خط حضرت امام خمینی(ره) درخصوص ثبت تلفن منزل‌شان به اداره تلفن شهرستان قم در سال ۱۳۴۱ نیز به نمایش گذاشته شده است.

● کتابخانه موزه

در این کتابخانه، تعدادی کتاب و نشریات در زمینه تاریخچه پست، تلگراف، تلفن، تمبر و منابع قدیمی از ارتباطات به زبان‌های فارسی، لاتین و فرانسوی و... وجود دارد که برای علاقه‌مندان و پژوهشگران در اوقات بازدید از موزه امکان‌پذیر است.

● سالن مرکزی یا غرفه راه ابریشم

زیباترین سالن این موزه، سالن مرکزی است که در نگاه اول با ماکت امیرکبیر، صدراعظم بزرگ قاجار روبه‌رو می‌شوید که با تلفیقی از تفکر پست نوین و با پیشرفت سریع ارتباطات با استفاده از قطعات و تجهیزات الکترونیکی و کامپیوتری توسط بانوی هنرمند خانم عبداللهی ساخته و به موزه اهدا شده است. علاوه بر آن نیز انواع وسایل ارتباطی و تصاویر آنها مثل حمل محموله‌های پستی اعم از ارابه، چرخ سه موتوره حمل محموله در دوران پهلوی، هواپیما، ویترین‌هایی از وسایل و هدایایی از کشورها و چندین نمونه مجسمه ماموران پستی در چهار دوره متفاوت از تاریخ ایران، مامور پست هخامنشی، ماموریت آل‌بویه (شاطر) در دوران اسلامی، مامور پستی قاجار و مامور پستی پهلوی. از نکات تامل‌برانگیز و قابل توجه این بود که از صبح تا ظهر تنها بازدیدکننده این موزه، من بودم. موزه‌ای که به عبارتی قرار است در آینده‌ای نه چندان دور تبدیل به بزرگ‌ترین موزه ارتباطات دنیا شود. قسمتی از چراغ‌های روشنایی در سالن تمبر و کتابخانه خاموش بود. کارشناس مربوطه در پاسخ سوال من چرا که در این قسمت‌ها، روشنایی وجود ندارد و چراغ‌ها خاموش است، گفت: «خدمه حتما فراموش کردند که چراغ را روشن کنند یا شاید در این چند روز تعطیلی، فیوزها پریده که باید چک شود.» در پاسخ به سوال من که چرا در موزه راهنما وجود ندارد؟ پاسخ داد: «چرا بود، شما ندیدید.»

فرزانه نیکروح‌متین