«فرهنگ مردم» میراث جاویدان قوم تالش

قوم تالش یکی از اقوام اصیل و ریشه دار این مرز و بوم است که در طی تاریخ, با وجود هجوم بیگانگان بر سرزمینشان, همچنان استوار مانده است و هنوز با اعتقادات و آیین ها و شعایر فرهنگی خود, زندگی می کند می دانیم که قوم تالش چون جزیره ای در میان دیگر اقوام, به خصوص آذری زبان ها محصور است

قوم تالش یکی از اقوام اصیل و ریشه دار این مرز و بوم است که در طی تاریخ، با وجود هجوم بیگانگان بر سرزمینشان، همچنان استوار مانده است و هنوز با اعتقادات و آیین ها و شعایر فرهنگی خود، زندگی می کند. می دانیم که قوم تالش چون جزیره ای در میان دیگر اقوام، به خصوص آذری زبان ها محصور است. شهرهای شمالی و غربی تالش از جمله آستارا، اردبیل، خلخال، زنجان و... عموما آذری زبان هستند و طبیعتا با توجه به گسترش زبان آذری (ترکی) در منطقه، تا حد زیادی بر فرهنگ و زبان مردم تالش، به خصوص شهرهای شمالی و روستاهای مجاور، تاثیر فراوانی گذاشته، تا جایی که می توان گفت که در بسیاری جاها، بر زبان و ادب تالش مسلط گشته است.

امروزه تنها نگرانی، تداخل فرهنگ های چندگانه منطقه نیست، زیرا تعامل فرهنگ های مجاور که در طی تاریخ، زندگی مسالمت آمیزی را رقم زده است، مورد بحث این مقاله نیست، بلکه نگرانی عمده و همگانی دلسوزان «فرهنگ مردم»، هجوم فرهنگ های غیر ایرانی است که از طریق تکنولوژی رسانه ای در یک چشم برهم زدنی، جای خود را در میان جوامع باز کرده و چندی نمی گذرد که فرهنگ های بومی مغلوب و مغضوب گشته و به زودی از بین می روند، با این وصف، گردآوری عناصر فرهنگی قومی، اگر نه در جهت احیا که برای ثبت در تاریخ اجتماعی ضروری است. شاید به همین دلیل است که فرهیختگان علوم اجتماعی در دوره های مختلف تاریخی ایران، حداقل از دوره قاجاریه به این سو، ضرورت حفظ و نگهداری فرهنگ مردم را فریاد زده اند.

از حدود چهل سال پیش مرکزی به نام «مرکز فرهنگ مردم» و به مدیریت استاد، مرحوم سید ابوالقاسم انجوی شیرازی تاسیس شد و از همان بدو تاسیس، با ساخت برنامه رادیویی، نظر مردم علاقه مند به فرهنگ بومی را به خود جلب کرد. رسالت این مرکز و به تبع آن برنامه رادیویی فرهنگ مردم، این بود که مردم را به گردآوری مطالب فرهنگ مردم زادگاه خود و ارسال آن به مرکز فرهنگ مردم، تشویق کند. مطالبی که از رادیو پخش می شد.

به خصوص بیان شیوای مرحوم انجوی در اول هر برنامه، چون از دل برمی خواست لاجرم بر دل می نشست و مردم در برابر این خواسته، لبیک می گفتند و هر آن چه که در میان خود به عنوان فرهنگ آبا و اجدادشان سراغ داشتند از دل مادربزرگ ها و پدربزرگ ها برداشت می کردند و بر کاغذ می نگاشتند و برای مرکز فرهنگ مردم می فرستادند.

امروزه بعد از چهل و دو سال، هنوز هم این مرکز فعال است و به تلاش خود ادامه می دهد. و با عنوان «واحد فرهنگ مردم» بخشی از مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامه ای سازمان صدا و سیماست، که وظیفه فرهنگی خود را حفظ و نگهداری و گاها ارایه مطالبی به صورت مقاله یا کتاب قرار داده است و توسط تعدادی از پژوهشگران جوان، به سامان بخشی گنجینه فولکوریک مردم ایران همت گماشته است.

در میان تعداد بی شمار اسناد و مطالبی که از سال ۱۳۴۰ تاکنون در مرکز فرهنگ مردم گردآمده و تعداد آن چند صدهزار سند است، تعدادی نیز سهم قوم تالش است که توسط تعدادی از علاقه مندان به فرهنگ مردم ارسال شده و نگهداری می شود.

این اسناد به صورت استانی و با تقسیم بندی کوچک تر (شهرستانی) طبقه بندی شده است، و اسناد تالش نیز در میان اسناد استان گیلان گنجانده شده است، که هم مقوله مادی و هم مقوله معنوی فرهنگ مردم را در برمی گیرد. در میان کلیه اسنادی که از سراسر کشور گردآمده، اسناد استان گیلان در زمینه فرهنگ معنوی، در عناوین زیر خلاصه می شود:

الف) ادبیات شفاهی:

دوبیتی، شعرهای محلی، ضرب المثل، قصه، لالایی، تصنیف، تمثیل، شعر کار، لطیفه، چیستان و واسونک.

ب) دانش عوام:

مداوای عامیانه، نجوم عامیانه، گاهشماری و هواشناسی، علم پیشینیان و گیاهان دارویی.

ج) جشن ها و مراسم ادواری:

رسم پنجه، عرفه و شب آخر سال، چهارشنبه سوری، نوروز، سیزده بدر، جشن تیرماه سیزده، زمستان، شب اسفند و... .

د) پرستش های عامیانه:

اماکن متبرکه، چشمه های نظر کرده، درختان مراد، قدمتگاه ها، زیارتگاه ها.

هـ) مراسم مذهبی:

محرم، تعزیه خوانی، ماه صفر، چهارشنبه آخر صفر، ماه رجب، ماه شعبان، ماه رمضان، عید قربان، عید غدیر و... .

و ) زندگی اجتماعی:

بازی های محلی، تولد و بچگی، خواستگاری و عروسی، پوشاک، خوردنی ها و آشامیدنی ها، مهمان و مهمان داری، مراسم سوگواری، رسم شیرواره، صید و شکار، دامداری و دامپروری، کشاورزی، آب و آبیاری، اماکن خدماتی، مشک و مشک زنی و.. .

ز) زبان و فرهنگ:

لغات و اصطلاحات، زبان های ساختگی، تکرار کلمات، پند و حکمت و... .

عبدالنبی سلامی

---