اهمیت و آثار قلم

یکی از نشانه های نبوت, معجزه است که در هر دوره از تاریخ, پیامبران به اذن پروردگار آن را برای اثبات نبوتشان ارائه کرده اند دین اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی نیز معجزه ای را به بشریت ارائه کرده است که در هر زمان می تواند پاسخگوی بشریت باشد

بی گمان قلم یکی از نعمت های بی بدیل الهی است که خداوند، موهبت برخورداری از آن را از ازل در سرنوشت آدمی رقم زده است. نوشتار یکی از مهم ترین راه های گسترش معرفت و پرورش فضیلت شناخت می شود و نگارش از کارآمدترین شیوه های تعمیق فرهنگ ناب دینی به شمار می آید. اگر بنا باشد برای انتقال اندیشه از شیوه های هنری کمک گرفت، قلم و نوشته اولین نقش را به عهده دارد که می تواند به عنوان رابط صاحب فکر، باب گفت وگو را با مخاطبان خود باز کند. در این مقاله نویسنده کوشیده است اهمیت و ماندگاری قلم را بررسی نماید. مطلب را با هم از نظر می گذرانیم:

● نعمت قلم و نوشته

یکی از نشانه های نبوت، معجزه است که در هر دوره از تاریخ، پیامبران به اذن پروردگار آن را برای اثبات نبوتشان ارائه کرده اند. دین اسلام به عنوان آخرین و کامل ترین دین الهی نیز معجزه ای را به بشریت ارائه کرده است که در هر زمان می تواند پاسخگوی بشریت باشد. قرآن کریم معجزه جاوید پیامبر اعظم(ص) کتابت شده از سوی خداوندی است که خالق قلم است و قلم و کتابت از مقوله هایی هستند که نه تنها کهنه نمی شوند بلکه هر روز جنبه هایی تازه از آنها پدیدارمی گردد. سوگند خداوند در قرآن به نام قلم، گویاترین شاهد بر قداست و شرافت آن است: «ن والقلم و ما یسطرون؛ ن و قسم به قلم و آنچه خواهد نگاشت.»(قلم۱) هم چنان که در نخستین ارتباط وحیانی با رسول اکرم(ص) سخن از قلم به میان می آورد: «الذی علم بالقلم؛ آن که ]نوشتن[ به قلم آموخت.»(علق۴)

یکی از مهم ترین رویدادهای زندگی بشر پیدایش خط و نگارش قلم بر روی کاغذها یا سنگ ها بود که دوران تاریخ را از ماقبل تاریخ جدا کرد. قلم حافظ علوم و دانش ها، پاسدار افکار اندیشمندان و حلقه اتصال فکری علما و پل ارتباطی گذشته و آینده زندگی بشر است و حتی ارتباط آسمان ها و زمین نیز از راه لوح و قلم حاصل شده است. برخی مفسران قلم را در آیه ۱ سوره قلم به قلمی تفسر کرده اند که فرشتگان بزرگ خدا وحی آسمانی را با آن می نویسند و یا نامه آدمیان را با آن رقم می زنند، ولی به باور برخی د یگر آیه مفهوم گسترده ای دارد که این تفسیر بیان یکی از مصداق های آن است، همان گونه که «ما یسطرون» نیز مفهوم وسیعی دارد و تمام آنچه را که در طریق هدایت و کمال فکری و اخلاقی و عملی بشر به رشته تحریر درمی آورند، شامل می شود و منحصر به وحی آسمانی یا اعمال انسانها نیست.(۱)

برخی دیگر نیز سوگند خوردن خدای تعالی به قلم و آنچه می نویسند را سوگند به یکی از نعمت ها دانسته اند؛ چرا که عظمت قلم و نوشتن را برابر با کلام دانسته اند. در عظمت این دو نعمت همین بس که خدای سبحان بر انسان منت نهاده که وی را به سوی کلام و قلم هدایت کرده و طریق استفاده از این دو نعمت را به او یاد داده، و درباره کلام فرموده:«خلق الانسان، علمه البیان»(الرحمن ۴ و ۳) و درباره قلم فرموده است: «الذی علم بالقلم، علم الانسان ما لم یعلم»(علق ۵ و ۴) (۲)

اگر قرآن به قلم سوگند یاد می کند از این روست که قلم رازدار بشر و خزانه دار دانش ها و جمع آوری کننده تجربیات قرن ها و دوران هاست و این امری بسیار پرارزش و محترم است. قلم و آنچه به وسیله آن به رشته تحریر درمی آید در واقع همان چیزی است که سرچشمه پیدایش تمام تمدن های انسانی، و تکامل دانش ها و بیداری اندیشه ها به شمار می آید؛ چرا که قلم و نوشته از عظیم ترین نعمت های الهی است که خدای تعالی بشر را به آن هدایت کرده و به وسیله آن حوادث غایب از انظار و معانی نهفته در درون دلها را ضبط می کند و انسان به وسیله قلم و نوشتن می تواند هر حادثه ای را که در پس پرده مرور زمان و بعد مکان قرار گرفته، نزد خود حاضر سازد.

دانشمندان از آغاز با گرامیداشت قلم کوشیده اند تا بر دفتر اندیشه بشری سطوری رقم زنند تا مصداق شایسته ای برای «ما یسطرون» باشد. با چنین هدف مقدسی بود که فرهیختگان، پیشتازان عرصه تربیت و طلایه داران صحنه پژوهش شدند و هدایت بخش ترین و درخشنده ترین آثار از خامه پرواپیشه این اندیشمندان حق جو و مردم دوست تراوش کرد و چشمه سارهای حکمت و موعظه از اندیشه پاک آنان جوشید و بر دشت تشنه دل های مؤمنان جاری شد. قلم اگر ریشه در تعهد و تدین داشته باشد میوه اش شیرین و ماندگار است. ارزش هر قلم به پیام آن است و عظمت هر نوشته به محتوایش. دین مبین اسلام برای قلم و نوشتن ارزش خاصی قائل شده است. گاه در کلام امام علی(ع) می خوانیم که عقل نویسنده در قلم اوست و گاه از زبان رسول مکرم اسلام(ص) می شنویم که سه صداست که حجاب ها را پاره می کند و به پیشگاه باعظمت خدا می رسد و یکی از آنها صدای گردش قلم دانشمندان به هنگام نوشتن است.(۳)

نویسندگان متعهد و بشردوست که رسالت خود را در قبال اجتماع انسانی و فرهنگ متعالی آن شناخته اند، با بهره مندی هنرمندانه از زبان، خواست ها و آرمان های انسانی را بیان می کنند و با موشکافی قلم رازها می گشایند و ضمن روشن نمودن راه فضیلت و کمال، تاریکی های نادانی را از فضای زندگی آنان می زدایند و سختی ها به تلخی های حیات را با زلال اندیشه های حکیمانه و خیرخواهانه خود گوارا می سازند.(۴)

● مرکب قلم برتر از خون

معارف اسلامی چونان دریای بیکرانی است که با ذخایرگران سنگ اخلاق، حکمت و راهکارهای آموزنده و سعادت بخش و رمز و رازهایی که با شناخت و عمل به آنها زندگی مقرون به کمال و بهروزی نصیب جویندگان آن می شود. حال اگر این معارف به دست پژوهندگان دانا و با قلم نویسندگان توانای متعهد نگاشته و عرضه نگردد، جامعه بشری همیشه در تاریکی های نادانی و بی دینی باقی خواهد ماند. بی شک درباره این وظیفه و عمل خطیر نویسندگان دانشمند است که پیشوایان راستین اسلام ارزش مرکب قلم آنان را از خون شهیدان برتر و والاتر دانسته اند.(۵)

قلمی که به حق و عدالت متکی و جوهرش، آزادی خواهی و باطل ستیزی باشد، برنده تر و کوبنده تر از هر سلاحی است. از همین رو قدرت طلبان برای حفظ سلطه خود، نویسندگان متعهد را به بند می کشیدند و قلم های افشاگر را می شکستند و دهان های حق گو را می دوختند؛ چرا که قلم وقتی متعهد و حق گرا باشد آنچه می نویسد و بیان می کند، بیشتر و بهتر از خون شهیدان می تواند به افشای حقیقت بپردازد و پایه ها و ارکان ظلم و ستم را ویران سازد، چه بسیار نویسندگان آگاه و شجاعی که شهید قلم خویش گشته اند.(۶)

در اسلام آنچه ارزش دهنده و اعتبار بخش کار قلم و آبروی نویسندگی است، جهت محتوا و انگیزه می باشد. اگر در روز قیامت مرکب قلم دانشمندان را با خون شهیدان می سنجند، با توجه به این جنبه هاست وگرنه هر قلم و هر نوشته ای، از این اعتبار برخوردار نیست. اگر نوشته دانشمند از خون شهیدان برتر است، به دلیل آن است که چه بسا شهیدان را هم نوشته ها و آثار قلمی علمای پاکدل و مؤمن و متعهد درمعراج شهادت به لقاء الله می رساند و در این خط سیر از خاک تا افلاک پیش می برد؛ چرا که قلم و نوشته به خودی خود واجد ارزش ابزاری هستند، آنچه به آن ارزش و اعتبار ذاتی می بخشد، اندیشه ای است که درپس آن قراردارد و این نوشته های پربار و بی بدیل دانشمندان وعالمان است که فرهنگ غنی اسلام را پربارتر ساخته و به انسان سازی این مکتب سراسر نور کمک می کند. کارکرد قلم حاصل اندیشه ها و دانش هایی است که از سوی انسان ها آفریده می شود و آنگاه که اندیشه های پاک و والا و برتر در پس قلمی قرار می گیرد، شور آفرین شده و جامعه ای را به حرکت در می آورد. به واقع می توان گفت معیار سنجش فکرها، انسانیت انسان ها و توانمندی ارزش ها را در اطراف قلم ها باید جستجو کرد و قلم معیاری برای سنجش فکر و اندیشه هاست. درهمین عرصه است که عقل اندیشمندان نمود پیدا می کند، هم چنان که امام علی (ع) فرموده اند: «اندیشه فرهیختگان بر کرانه قلم هایشان جلوه گر است.» (۷)

● فلسفه وجودی قلم

فلسفه وجودی قلم، برقراری ارتباط میان مکتب ها، آموختن تجربه ها و تعالی اندیشه هاست. قلم، ماندگارتر و تأثیرگذارتر و عمیق تر از هر ابزار دیگری برای پیام بری و پیام آوری است، از این رو می توان گفت بزرگ ترین و مهم ترین فلسفه وجودی قلم بیان و گسترش معارف اسلامی و توحیدی است. کتاب ها و نوشته ها، منبع و میراث ماندگاری برای نسل های آینده به شمار می روند تا آنجا که آنها را جزو صدقات جاریه نیز قرار داده اند، هم چنان که رسول خدا(ص) فرمودند: «آن گاه که یک فرد مؤمن از دنیا برود، حتی اگر برگی از یک نوشته از خود باقی بگذارد، نوشتاری که مطالب علمی در آن انعکاس یافته است، این برگ به صورت پرده و حفاظ و سپری میان او و آتش جهنم خواهد بود و او را صیانت خواهد کرد و خداوند متعال در برابر هر حرفی که در آن نگارش یافته است، شهری گسترده تر از دنیا و آنچه در آن است به وی عطا می کند.»(۸) و اگر این نوشته در راستای توسعه توحید خداوند و معارف حق باشد به یقین نویسنده آن سزاوار چنین پاداشی است.

نوشتن بهترین وسیله برای بیان افکار افراد است. با نوشتن، رازها و اندیشه های درونی بروز و ظهور می نماید و هر آنچه در ذهن پیچیده انسان نقش بسته، به بیرون تراوش می کند. انسان آنچنان که با نوشتار می تواند منظور خود را به دیگران تفهیم کند، با زبان نمی تواند. شاید از همین روست که امام علی(ع) فرموده اند: «قلم گویاترین چیزی است که از طرف تو سخن می گوید»(۹) براساس این روایت قلم، شیواترین و بهترین ابزاری است که در هر برهه ای از زمان می تواند رسالت خود را انجام دهد. چه بسیار آثار ارباب قلمی که حتی پس از مرگشان، به فرهنگ ها یا تمدن های ماندگار تبدیل شده است. ماندگاری علوم و انتقال آن از نسلی به نسل دیگر، رسیدن پیام مکتب ها و تمدن ها به انسان های آینده و سرانجام تکامل اندیشه های بشر در طول قرونی که اندیشمندان هیچ گاه یکدیگر را ندیده اند، تنها با معجزه قلم امکان پذیر بوده و هست.

بی تردید پیشرفت ها و امتیازها و مزایای علمی، ادبی، دینی و فکری که جوامع پیشرفته کنونی از آن برخوردارند. مرهون کوشش و نگارش نویسندگان دیروز است اما یک نکته مهم را نباید فراموش کرد و آن این است که اگر قلم و نوشتار در اختیار مقاصد دنیوی قرار بگیرد، آنگاه است که می تواند خطرآفرین بوده و سبب تباهی ملت ها شود، خداوند نیز خطر این گونه نوشتارها را گوشزد نموده و از آن پرهیز می دهد، آنجا که می فرماید: «فویل للذین یکتبون الکتاب بایدیهم ثم یقولون هذا من عندالله لیشتروا به ثمناً قلیلا فویل لهم مما کتبت ایدیهم و ویل لهم مما یکسبون؛ پس وای بر آن کسان که از پیش خود نوشته و به خدای متعال نسبت دهند تا به بهای اندک بفروشند. وای بر آنها از آن نوشته ها و آنچه از آن (نوشته های موهوم و مجعول) بدست آرند.» (بقره ۷۹) مسائلی چون بدعت، دین سازی و تحریف سازی خطراتی است که قلم این گونه نویسندگان، ملت ها را تهدید می کند. رسول خدا(ص) نیز فرموده است: «روز قیامت صاحب قلم (نویسنده) را در تابوتی از آتش که بر آن قفل هایی آتشین زده شده است، می آورند. پس می نگرند که خامه اش را در چه راهی به کار برده است؛ اگر در راه طاعت و خشنودی خدا به کار انداخته باشد، تابوت گشوده می شود و اگر در راه معصیت پروردگار به کار رفته باشد، تابوت در هفتاد خریف سقوط می کند.»(۱۰)

زهرا رضاییان

پی نوشت ها:

۱-تفسیر نمونه ج ۲۴ ص ۲۷۰

۲-المیزان ج ۱۹ ص ۶۱۶

۳-نمونه ج ۲۴ ص ۳۷۷

۴-رسالت قلم- ص ۱۱۸

۵-بحارالانوار ج ۷۶ ص ۴۹

۶-هنر در قلمرو مکتب ص ۱۵۹

۷-شرح غررالحکم ج ۴ ص ۳۶۵

۸-منیه المرید ص ۵۷۷

۹-معارف و معاریف ج ۸ ص ۳۶۲

۱۰-میزان الحکمه ج ۱ ص ۵۰۳۷