سیره تبلیغی امام جواد ع

دوران امامت امام محمد بن علی ع , ملقب به القابی چون جواد و تقی, از کودکی و در هشت سالگی آغاز شد و به تقریب ۱۷ سال به درازا انجامید

دوران امامت امام محمد بن علی(ع)، ملقب به القابی چون جواد و تقی، از کودکی و در هشت سالگی آغاز شد و به تقریب ۱۷ سال به درازا انجامید. سال‌های امامت امام جواد(ع) با دوران حکومت دو خلیفه عباسی یعنی مامون و معتصم مقارن بود. آنچه روشن است، فشارها و سختگیری‌های افزون خلیفگان ریا پیشه عباسی مانع از آن نشد که امام محمدتقی(ع) دلسردشده و از آگاهی بخشیدن به مردم درباره حقیقت تشیع و تشویق و ترغیب آنان به دینمداری، عدالت محوری، اخلاق‌گرایی و... دست بردارند، بلکه بالعکس با تلاشی دوچندان به شیوه‌هایی گوناگون به تبلیغ آنچه مدنظر تمامی امامان بزرگوار شیعه بوده است، دست یازیدند.

در این کوتاه جستار بنا بر آن است به اختصار به بازبینی سیره تبلیغی آن امام همام پرداخته شود، هرچند پوشیده نیست واکاوی کافی این مهم خود مثنوی هفتاد من کاغذی را می‌طلبد.

برابر با آنچه تاریخ بازگو می‌کند، اهم فعالیت‌های امام را در این زمینه می‌توان به شرح زیر توصیف کرد:

الف ـ مناظره: این روش تبلیغی که مورد استفاده پدر بزرگوار امام جواد(ع)، امام رضا(ع)، نیز بود را می‌توان برجسته‌ترین شیوه کاربردی امام نهم برشمرد. مناظره‌های آن حضرت - که از نخستین روزهای امامتش آغاز شد ـ ایشان را در تثبیت جایگاه امامت، هدایت حق‌جویان و آشکار ساختن سستی گفتار مخالفان یاری داد. امام جواد(ع) به دو جهت پا به عرصه مناظره‌های علمی نهادند؛ نخست، نیاز شیعیان که با توجه به سن اندک امام در پی کشف جایگاه معنوی ایشان بودند و دوم خواست مامون و معتصم که گویا اهدافی دیگر در سر داشتند. گفتنی است از روزگار مامون به بعد خلفای عباسی می‌کوشیدند با برپا ساختن مجالس مناظره، امامان شیعه را رو در روی برخی دانشمندان بنام قرار دهند تا شاید از پاسخ بازمانند و جایگاه معنوی شان مورد تردید واقع شود.

شرح بسیاری از مناظره‌های ایشان نه تنها در منابع شیعی بلکه در رسائل اهل تسنن نیز آمده است. از جمله می‌توان به مناظره‌های ایشان با یحیی بن اکثم، قاضی القضات روزگار مامون و ابن ابی‌داوود، فقیه مورد وثوق مامون و معتصم اشاره داشت.

از دیگر مناظره‌های مشهور امام که البته بیشتر در منابع شیعی ذکر آن آمده، احتجاجات ایشان با علمای سرشناس وقت درباره خلفای راشدین است.

ب ـ پرورش شاگرد: امام محمدتقی(ع) به تربیت شاگردانی که بتوانند معارف نبوی را به نسل‌های بعد منتقل سازند، عطف توجهی خاص مبذول می‌داشتند. عده شاگردان امام چندان مشخص نیست. برخی نویسندگان تراجم و احوال شمار دانش آموختگان مکتب امام را ۱۱۰ نفر یاد کرده‌اند، گروهی نیز تعداد دست پروردگان امام را ۲۷۰ ـ ۲۶۰ نفر ذکر ‌کرده‌اند. شماری از این شاگردان پیشتر در محضر امام رضا(ع) نیز حضور به هم رسانده بودند. از جمله نامدارترین شاگردان که خود در تاریخ اسلام و تشیع شهره گشتند، می‌توان از حضرت عبدالعظیم حسنی، علی بن مهزیار اهوازی، احمد بن محمد بزنطی، حسین بن سعید اهوازی، دعبل خزاعی، محمد بن اسماعیل بن یزیع، صفوان بن یحیی، صالح بن محمد همدانی، علی بن بلال بغدادی، فضل بن شاذان نیشابوری، عثمان بن سعید عمری و... یاد کرد.

ج ـ اعزام نماینده: برابر با تاریخ، امام به اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی نمایندگانی اعزام می‌کردند که چونان کارگزارانی از سوی ایشان مسئولیت اشاعه و تبلیغ مرام تشیع و هدایت افراد را به عهده داشتند. علاوه بر این، این نمایندگان زمینه اتحاد شیعیان و ارتباط با امام را هم فراهم می‌آوردند. البته هم از سوی امام و هم از جانب نمایندگان تلاش می‌شد ارتباط دوجانبه میانشان همواره برقرار باشد. منابع تاریخی و مذهبی از نامه‌هایی که امام به افراد مختلف نگاشته‌اند، یاد کرده‌اند. از جمله این نامه‌ها می‌توان به نامه‌ای که قطب الدین راوندی، عالم نامدار شیعه در سده ششم هجری، در کتاب الخراج والجرایح آورده اشاره کرد که امام آن را در پاسخ به پرسش حضرت عبدالعظیم درباره حضرت مهدی(عج) مرقوم داشتند:

«مهدی کسی است که انتظار او واجب است و باید در غیبت انتظارش را داشت و به هنگام ظهور اطاعت او را کرد، او سومین اولاد من است... او را منتظر می‌خوانند برای آن که غیبت او به طول می‌انجامد، به اندازه‌ای که مخلصین در انتظار مانده و شکاکین مرتدشده و شتابزدگان هلاک خواهند شد.»

به عنوان پایانی بر این کوتاه باید گفت پاره‌ای از احادیث منتسب به امام جواد(ع) عاری از زیب نیست، زیرا باورهای فکری و بنیان‌های اندیشه امام در فرموده‌هایشان رخنمون و هویداست.

چهار چیز است که شخص را به کار وا می‌دارد: سلامت، بی‌نیازی، دانش و توفیق.

کسی که آگاه به ظلم است و کسی که کمک‌کننده بر ظلم است و کسی که راضی به ظلم است، هر سه شریک هستند.

کسی که کاری را بدون علم و دانش انجام دهد، افسادش بیش از اصلاحش خواهد بود.

سورنا گیلانی